لە سەدەی هەژدەم جیهان بەگشتی و ئەورپای رۆژئاوا بەدیاریکراوی بەهۆی داهێنانی بزوێنەری هەڵمی شۆڕشێکی یەکجار گەورەی لە بوارەکانی پیشەسازی و زانست و میتۆدە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکان بەرپا کرد، کەپاشان بە شۆڕشی پیشەسازی ناوبانگی دەرکرد، ئەوەی مایەی تێڕامانە مرۆڤایەتی لەهەر هەژدە سەدەکەی پێشترو بەر لە زایینیش هێندە پەرەسەندنی بەخۆیەوە نەدیتبوو ئەوەندەی شۆڕشی پێشسازی بەدەستی هێنا بە تایبەتیش لە بوارەکانی بەکارهێنانی بزوێنەری هەلمین لە کەرتی رستن و چنین و هۆیەکانی گواستنەوە( لەرێگای ئاسنین و ئاوی ، پاشانیش لەزەوی و ئاسمان). ئەو کات بە هەموو پێوەرەکان جیهان چووە قۆناغێکی دیکە و &nbsp;لەسەرینی ئەو شۆڕشەوە پەیوەندەییە ئابورییەکان گۆڕان، چەمکە سیاسی و کۆمەڵاتیەکانیش بە تەواوی جۆرو شێوازەکانی گۆڕانیان بەسەر داهات، هەروەک لە ئەدەبیاتی مارکسیزم باسی لیوە دەکرێت کە سەرەتای هەنگاوی گواستنەوەی کۆمەڵگاکان لە قۆناغی دەرەبەگایەتی بەرەو سەرمایەداری دەستی پیکرد.	کەس ناتوانێ نکۆڵی لەو راستە بکات کە شۆڕشی پیشسازی دەستکەوتی مەزنی بۆ مرۆڤایەتی بەدەست هێنا و وەرچارخانی لە زانست، تەکنەلۆژیا، ئایدیۆلۆژیا، سیاسەت‌،&nbsp;دنیابینی و بەها کۆمەڵایەتیەکان &nbsp;کرد، لە هەمووانیش گرنگتر پەیوەندی نێودەوڵەتی و پەیوەندیەکانی بەرهەم هێنانی گۆڕی و هەر دوای ئەو شۆرشە بوو کە گۆتە بەناوبانگەکەی "ئادام سمیث" هاتە ئاراوە (لێی گەڕێ بڕوات لێی گەڕێ کار بکات)، بەڵام سەرباری هەموو ئەو دەستکەوتانەی بەدەست هاتن مرۆڤایەتی لەمەینەت و دەردەسەری ناخۆشی و شەڕی خۆیناویش بێبەش نەبوو، بەڵگەش پەیدا بوونی چەمکی کۆلۆنیالیزم، کە بەهۆیەوە دەیان وڵات داگیرکران، سەرئەنجام نەتەوەو گەلە داگیرکراوەکان چ بە شۆرش و چ بە توندی تیژی و چ بەشەری چەکداری سەدان راپەڕین و بەیەکدادانی خۆێناوی روویاندا، هەروەها هەردوو شەری جیهانیش هەر بەشیک بوو لەو تەوەربەندیەی کە بەهۆی لێکەوتەکانی ئەو شۆڕشە هاتبۆوە ئاراوە، کەواتە دەتوانین ئەو راستیە بسەڵمێنین کە شۆرشی پیشەسازی بە هەموو دەستکەوتە گەورەکانیەوە چەندە سوودی بە مرۆڤایەتی گەیاند هێندەش کێشەو گرفتی جۆراو جۆری لەگەڵ خۆی خولقاند. ساڵانێکی زۆری ویست تا پاشلەرزەکانی ئەو شۆڕشە کەمێک ئارام بۆوەو لایەنی کەمی سەقامگیریەکی سیاسی و ئابووری دەستەبەر بوو، کە ئارام بوونەوەکەش بەشیکی بە هۆی بلۆک بەندی و بەشێکی لەسەر حیساب و بەرژەوەندنی نەتەوە بندەستەکان و خەڵکانی بێ دەرتان و بەشمەینەت بوو.	بەپێی سەرچاوە زانستیەکان هیچ کات مرۆڤەکانی سەر ئەو دونیایە لە پێشکەوتن و گۆڕانکاری نەوەستاون، جا ئەگەر ئەو گۆڕنکاریانە خێرا یان لەسەرخۆ بووبن، هەر لەو کاتەوە مرۆڤی نیاندەرتال توانی بەردی تیژ بۆ راوکردنی نێچیرەکانی بەکار بێنێ تا دەگاتە ئەوەی ببێتە ئەو بوونەوەرە کۆمەڵایەتیەی کە خێزان و گروپ و کۆبوونەوە دروست بکات، پاشانیش قۆناغ بە قۆناغ ببڕێ و ببیتە ئەو بوونەوەرەی پێشکەوتنەکانی یەکجار باڵا بێت.	لە سەدەکانی رابردوو مرۆڤایەتی لەسەرخۆو چەند ساڵ جارێک داهێنانێکی پێشکەش دەرکرد و هەروەها پەرەسەندن و گۆڕانکاریەکان کاتی زۆر زیاتریان لە ئێستا دەویست، بەڵام پەرەسەندنەکانی ئەم دوو دەیەی داوایی بەراستی هیچ بژمێرێکی نەهێشت بە تایبەتیش لە بواری تەکنەلۆژیا و پەیوەندی و ئەلکترۆنیاتدا، ئەمڕۆ ئەو رایەڵەی تۆڕەکانی پەیوەندی لە دنیادا دروستیان کردووە هیچ جۆرە سنورێکی دیاریکراویان بۆ کەس نەهێشتۆتەوە، بە گشتی هەموو تاکێکی ئەم جیهانە بە شێوەیەک لە شێوەکان پەڵکێشی ناو ئەو تۆڕە جالجالۆکەییە بووە، هەم سوودمەندە تێیدا هەمیش لەسەر ئازادی کەسێتیان مەترسیە، ئێستا هەموو کەسێک بە ویست یان بە بێ ویستی خۆی لەناو سیستمێکی جیهانی هێندە ئالۆز ژیان دەکات بەردەوام لە سترێس و دڵەراوکێ دایە، ئەگەر خۆی وڵاتەکەی لەشەر نەبن یان شەڕ لێیان دوور بێ ئەوا بێگومان لێکەوتەی شەر هەر هیچ نەبێ لە باری ئابووریەوە پڕوشکەکەیان بەردەکەوێ.	ئەمڕۆ جیهان لەناو شەرێکی هەمە رەنگی فڕە لایەنی فراوانی جیهانی و ناوچەیی دایە، هەموو وڵاتان لەناویشیاندا هاوڵاتیانیان یان راستەوخۆ یان ناراستەوخۆ لەژێر گاریگەری شەرو ئاڵۆزییەکان دان، زیادەرۆیی نابێ ئەگەر بڵێین گویی زەوی بە هۆکاری شەرو ئاشووب لەلایەک بەهۆی ئەو مەترسیانەی مرۆڤ لەسەر زەوی دروستکری کردووە و ژینەگەی بەتەواوی گۆڕیوە لەلایەکی دیکە لە مەترسیدایە.	لەم دە ساڵەی دوایی بە دیاریکراوەیش لە پاش پەرەسەندنی ئینتەرنێت و بەکار هێنانی لە بوارە جیاجیاکاندا و ئەو داهێنانە خیرایانەی لەو تەکنەلۆژیایەی پێی دەگوترێت زیرەکی دەستکرد &nbsp;دووبارە شۆرشێکی دیکەی زانست و زانیاری و پەرەسەندنی خێراو چاوەڕوانەکراوی جیهانی سەریهەڵداوە، بەشێوەک رۆژانە گۆڕانکاری روودەدەن و چەمک و زانیاریەکان پەرەدەسێنن، رەنگە ئەو قسەیە زیادەڕۆیی تێدانەبێ ئەگەر بڵێین گۆڕانەکانی ئەم چەند ساڵەی دوایی هێندە هەزاران ساڵی پێش خۆیەتی، بە دیاریکراویش زانستی زیرەکی دەستکرد لە هەموو بوارەکان دروست بووە بە جیاوازی جۆرو کاتی سەرهەڵدانەکەی هەمان دووبارە کردنەوە و ئەو بوومەلەرزەیە کە لەسەرینی &nbsp;شۆڕشی پیشەسازیی بەسەر جیهاندا هات، بەڵام ئەمجارە رەنگ و شیوازێکی هەرە پەرەسەندوو جیاوازتری هەیە، بەشێوەیەک چەندی داهێنانە جیاوازەکان فرە رەنگ و رەهەندن ئەوەندەش پڕ کێشەو گرفتن.	زانستی سیاسی ئەوەی پشت راست کردۆتەوە کە شۆرشی پێشەسازی لە کاتی خۆی هەموو بەها سیاسی و ئابووری کۆماڵایەتیەکانی گۆڕی، لەهەمووی جیاوازتر پەیوەنی بەرهەم هێنانی بەتەواوی گۆڕی، ئەو قسەیە زۆر دروستە کە دەڵێ شۆڕشی پێشەسازی دەرک و دەروازەی دنیای بۆ سیستمی سەرمایەداری بە هەموو چاکی خراپیەکانیەوە کردەوە، هەر ئەوەش وایکرد پەیوەندی نێودەوڵەتیش بگۆڕێ، دەکرێ بڵێین ئەو فاکتەی کە لە پێشتر باسمان کرد هەتا هەرەسی دنیایی دوو جەمساری درێژەی هەبوو، لەو کاتەوە تائەمڕۆکە دنیا لە گۆڕانێکی بەردەوامە بۆ دروستکردنی پەیوەندییەکی بەرهەم هێنانی تازەو ریزبەندیەکی دیکەی سەرمایەداری بە مانا ئابووری و سیاسیەکەیەوە، کە خەریکە پەرسەندنەکان لە شۆرشیکی دیکەی دنیایی بە ناوی زیرەکی دەستکرد بەرجەستە دەبێت، دیارە چۆن لەسەردەمی خۆی جیهان بەگشتی گۆڕا، ئەمجارەش ئەو شۆرشەی کە بەخێراییەکی لەرادەبەدەر گەشە دەکات دنیا بە شیوەیەکی رەها دەگۆڕێ، ئەگەر شۆرشی پێشەسازی تەنها پەیوەنیەکانی بەرهەم هێنانی دەربەگایەتی هەڵوەشاندەو مرۆڤی لە کێلگەوە گواستەوە کارگەکان، ئەمجارە دیار نییە داهاتووی مرۆڤەکان لە سەرمایەداریەوە بەرەو کۆی دەڕوات.	بەگشتی لە تڕامانێکی خێرای ئەو شۆرشە نوێیەدا بۆمان دەردەکەوێ کە چەقی گۆڕانگاریەکان هەموو مرۆڤەکان ناگرێتەوە بەڵکو جۆرێکی دیکەی ریز بەندی کۆمەلایەتی دروست دەکات، کۆنترۆڵی دنیا لەدەست ئەو کەسانە دەبێت کە خودانی زیرەکی دەستکردن و جیهانیش بە پێی ئەو بەرژەوەندیانە دادەرێژرێتەوە کە خۆیان مەبەستیانە، ئەمجارە سیستمە سیاسیەکان لە خزمەتی رابەڕانی زیرەکی دەستکرد دەبن نەک بە پێچەوانەوە، بەکورتیەکەی سەرباری هەموو داهێنانەکانی زیرەکی دەستکرد ئەگەر بەباشی لە پێناو مرۆڤایەتی لە چوارچێوەی کۆت و بەندێکی جیهانی مرۆڤانە کۆت و بەند نەکرێت مەترسیەکانی زیاتر دەبێ لە سوودەکانی، بە تایبەتیش ئەگەر ئەو تێزەیان سەر بگرێ کە لە داهاتوو ئامێرە دروستکراوەکانی زیرەکی دەسترد لە جیاتی مرۆڤەکان بیر بکەنەوەو بڕیار بدەن.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;

گۆران جەلال

شۆڕشی پیشەسازی و زیرەکی دەستکرد

شەری غەززەو کوژرانی نەسرولڵا چیمان پێ دەڵێ؟&nbsp;ساڵێک بەسەر هێرشی رێکخراوی ئیسلامی حەماس بۆ سەر ئیسرائیل تێپەڕێ، ئەو شەڕە چۆن بوو، کێ کردی و کێ ئەندازیاری بوو بۆ کرا و ئامانج و مەبەست لێی چی بوو پرسیار گەلێکن لێکدانەوەی جیاوازیان بۆ دەکرێ، بەڵام گومانێک لەوەدا نییە بەوەی ئەو هێرشە دەرگای جەهەنەمی بە رووی غەززە و هەموو فەلەستین و لوبنان و ناوچەکە و دنیا کردەوە.&nbsp;لەرۆژانی یەکەمی هێرشەکە ئیسرائیلێکی شکستخواردوو و بێ دەسەڵات‌ و حەماسێکی تۆکمەو سەرکەووتوو دەبیندرا، بەشیوەیەک ئەو هێرشە بە شکاندنی شکۆ و هێزی سەربازی دەوڵەتی ئیسرائیل وەسف کرا، لەبەرامبەردا حەماس‌و هاوپەمانەکانی لەبەرەی مقاوەمەی ئیسلامی و پشتیوانەکانیان تەپلی سەرکەوتن و نوقلانەی نەمانی جوولەکەو ئیسرائیلیان دەبەخشیەوە، بەڵام چاودێرانی سیاسی بڕوای تەواویان هەبوو کە ئەمە سەرەتای شەرێکی بێ ئامان خوێناوی دەبێت، هەروەها هەندێک سەرچاوە بە پلانێکی نێودەوڵەتیان دەزانێ کە نیاز لێی پەلکێش کردنی حەماس و حزبوڵلا و کۆماری ئیسلامی ئێرانە بۆ ناو شەرێکی توند و دوور مەودا، لەسەرەتا لێکدانەوەی&nbsp;دووەم پەسند نەدەکرا، چونکە ئاراستەی شەرەکەو هاوکێشەکان وا دەرنەدەکەوتن، بەڵام لەگەل درێژە بوونەوەی شەرەکەو ئاوەژوو بوونەوەی هاوکێشەکان و ئەو لێکەوتانەی بە دوایدا هاتن، بە تایبەتیش لە کاردانەوەی توندی ئیسرائیل و بە کارهێنانی تازەترین تەکنەلۆژیای سەربازی و شیوازی نوێی بەرێوەبردنی شەرو بەکارهێنانی سیاسەتی کێوماڵی سەرتاسەری ناوچەکانی بن دەستی حەماس و حزبەڵلا و بە ئامانج گرتنی یەکە بە یەکەی سەرکردە باڵاکانی بەرەی مقاوەی ئیسلامی کە لە ئیسماعیل هەنیەوە دەستی پێکرد تا گەیشتە حەسەن نەسروڵلا و کۆمەڵێک لە سەرکردەی بەرەی مقاوەمەو پەڕینەوەی شەر بۆ ناو خاکی لوبنان، خەریکە لێکدانەوەی دووەم لە راستی نزیک دەکاتەوە، بەپێی لێکدانەوەکان، بە بەکار هێنانی تەکنەلۆژیای زیرەک و بە ئامانج گرتنی بەرپرسان و کوشنتی نەسروڵلا هەموو یاساکانی باوی شەری تەقلیدی گۆڕاو دەرئەنجام و لێکەوتەی تازەو مەترسیدار هاتۆتە گۆڕەپانی شەر کە لەهەموویان گرنگتر ئەوەیە لەمەودوا ئیسرائیل بە بارودۆخی پێش شەرو بوونی هێزی چەکداری وەک حەماس و حزبوللای لوبنانی رازی نابێت، هەروەها هەر رێککەوتنێک بکرێت بە مەرج و لەبەرژەوەندی ئیسرائیل دەبێت.ئێستا بەتەواوی شەرەکە پەڕیوەتەوە لوبنان و کۆماری ئیسلامی ئیران بەشدارە لە شەرەکە بە تایبەیش لە دوای هێرشە مووشەکیەکەی بۆ سەر ئیسرائیل، هەروەها لێدوان و هەرەشەکانی سوپای ئیسرائیل بە گرتنی تەواوی ناوچەکانی بن دەستی حزبولڵا کە دەکاتە بەشێکی زۆری خاکی لوبنان ئالۆزییەکانی زیاتر کردووە، خۆ ئەگەر ئیسرائیل لە تۆڵەی مووشەکبارانەکەی ئیران هێرش بکاتەوە سەر ئێران کە زۆربەی چاودێران دووپاتی ئەو کارە دەکەنەوە، ئەوا گۆمەکە هێندەی دیکە دەشلەقێ کە داهاتووی ناوچەکە لەگەڵ دەیان ئەگەری مەترسیدار رووبەروو دەکاتەوە.رەنگە پێشبینی کردن بۆ ئەنجامی شەرەکە لێکدانەوەی جیاواز هەڵبگرێ، بەڵام شەرەکە تەواو بێت&nbsp;سەرکەوتوو و دۆڕاو هەر کێ بێت یان شەرەکە بەردەوامیش بێت ناوچەکە وەک خۆی نامێنێ، بەتایبەتی لە فەلەستین و لوبنان و نەخشەی هاوسەنگی و هێز لە سووریا، عیراق، ئیران، یەمەن و چەندین وڵاتی تر گۆڕانی بەسەر دادێت، پرسیاری هەرە جدی ئەوەیە ئەی کوردستان بە گشتی و هەرێم بە تایبەتی لە کوێی ئەو هاوکێشانە دایە؟ ئایە پروشکی شەرەکەی بەر دەکەوێ یان نا؟ ئایا دەوڵەتی عیراق چۆن لەگەڵ ئەو پرسە رێ دەکات؟ بەتایبەتی کە چەندین گروپی حەشدی شەعبی ئێستا وەک خۆیان دەڵێن لەبەرەی مقاوەمەن راستەوخۆ بەشدارن لەشەر، ئایە ئیران چۆن لەگەڵ ئەو پێشهاتانە دەست و پەنجە نەرم دەکات؟ هەروەها سووریا چۆن سەیری رۆژئاوا دەکات ئایە لەگەڵ ئەمڕی واقعی پەیەدە و قەسەدە هەل دەکات؟ لەوسەرەوەش ئەی تورکیا لە چ برگەیەکی ئەو هاوکێشەیە جێ دەگرێ؟ چونکە لە بیرمان نەچێ تورکیا بە ئاشکرا پاڵپشتی خۆی بۆ بەرەی مقاوەمە راگەیاندووە، پرسیارگەلێکی زۆر هەن، لە هەموویان گرنگرتر ئێمەی کوردستانیان چۆن دۆخەکە هەڵدەسەنگێنین و ئایە هیچ ئامادەباشی و مشوورخۆریەکمان بۆ دوخەکە هەیە؟ بەداخەوە بێدەنگی و خۆ نابان کردنێک لەو بابەتە هەیە، ئەگەر ئەوەها بڕوات بارەکە بەهەر لایەکدا بکەوێت خەڵکی کوردستان تێیدا سوودمەند نابن، رەنگە زیانیشمان بەرکەوێ.لە کۆتاییدا ناوچەکە لەبەردەم&nbsp;گۆڕان و وەرچەرخانێکی مەترسیدار دایە، پێویستە هەمووان بە هەندەوە و عاقلمەندا لێکدانەوەی ئەگەرەکان بکەن، بەهەر شیوەیەک بێت کارێک بکەین ئەگەر دۆخەکە بە سوودی خەڵکی کوردستایش تەواو نەبوو بە لە زیان بە دوور بێت.

شەری غەززەو کوژرانی نەسرولڵا چیمان پێ دەڵێ؟

بەداخەوە لە هەرێمی کوردستان کاردانەوەیەکی نێگەتیڤ بەرامبەر پرۆسە و بەشداری کردن لەهەڵبژاردن هەیە. کاردانەوەی نێگەتیڤ بریتیە لەوەی بایکۆتی هەڵبژاردن دەکرێت وەک شیوەیەک لە هەڵوێست بەرامبەر دەسەڵاتداران هەژمار دەکرێت، ڕاستە لە سەرتاسەری دنیا تێکڕای&nbsp;هاوڵاتیان وەک یەک و بەیەک شێوە بەشداری هەڵبژرادن ‌و دەنگدان ناکەن، لە هەموو دنیا ژمارەیەک کەسی بێ بڕوا بە کاری سیاسی‌ و بەشداری سیاسی هەیە، ئەوش لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێک جیاوازە، هەروەها لە سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکیش هەر جیاوازە. هەرچەندە دەنگدان‌و بەشداری کردن لەو پرۆسەیە مافێکی سیاسی هەر هاوڵاتیەکەو بە بایکۆتکردنی خۆی لەو مافە بێبەش دەکات.	بەداخەوە لە هەرێمی کوردستان هەڵبژاردن لە دوای هەڵبژاردن رێژەی بەشداریی لەپرۆسەکانی لە کەمبوونەوە دایە، خۆ ئەگەر بەراوردێک لە نێوان هەڵبژاردنی ساڵی ١٩٩٢ بکەین لە دوایین هەڵبژارن ساڵی ٢٠١٨ جیاوازییەکانی زۆر گەورە بەدی دەکەین، دیارە لێرەدا باسی هۆکارەکانی ئەو دیاردەیە ناکەم، چونکە باس کردنی خۆی لە خۆیدا بابەتێکی دیکەیەو پێویستی بە لێکۆلینەوەیەکی سیاسی کۆمەڵایەتی ئەکادیمی هەیە، بەڵام دەمەوێ باسی گرنگ و هەستیاری و کاریگەری بابەتی بایکۆت‌ و بەشداری نەکردن لە هەڵبژاردن لەهەرێمی کوردستان بکەم چونکە ئەو بابەتە واتە:	１-&nbsp;دۆخی هەرێم و ئەو هەموو تەنگژەو قەیران و کێشەو ملمڵانی ناتەندروستەی لە کوردستان هەیە بە جۆرێکە پێت خۆش بێ و پێت ناخۆش بێ ڕاستەوخۆ گاریگەری لەسەر ژیانی تاکەکان هەیە، کاتێ بەشداری ناکەیت کەواتە گرنگی بە ژیان و گوزەررانی خۆت نادەیت.	２-&nbsp;بەشداری نەکردن واتە بەشداری کردن لە مانەوەی دۆخی خراپی هەرێم وەک خۆی، یان بە مانایەکی دیکە واتە پشتگیریەکی ناراستەوخۆی هەموو گەندەڵی و ناعەدالەتیەکان.	３-&nbsp;دەنگنەدان واتە ڕازی بوون بەمانەوەی دەسەڵات لە دەستی توێژێکی کەمی خەڵک و ڕوونەدانی گۆڕانکاری پۆزەتیڤ لە کایە سیاسی‌و ئابووریەکانی کوردستان.	４-&nbsp;کردنی کەمینەیەکی سیاسی بە زۆرینەیەکی یاسایی باڵادەست.	５-&nbsp;بەشداری نەکردن و یارمەتی نەدانی خەڵکانی بە تواناو لێهاتوو بۆ گەیشتن بە ناوەندی بڕیاری تەشریعی.بێگومان زۆر شتی دیکەی نێگەتیف لە کاتی بەشداری نەکردن لە هەڵبژاردن هەیە، بەڵام ڕەنگە ئەوانەی ئاماژەیان پێدرا لە گرنگەکان بن، هەر بۆیە بەشداری کردن یەکێکە لەو هۆکارانەی دەتوانێ پشکدار بێ لە گۆڕانی باش لە واقعی سیاسی و سیستمی حوکمڕانی لە هەرێم، هەرەها جۆرێکە لە لێپێچینەوە و دادگایی کردن و هەڵسەنگاندن بۆ دەسەڵاتی سیاسی.پرسیاری هەرە گرنگ کە لەهەموو هەڵبژاردنەکان دەکڕێ، پرسیاری دەنگ بەكێ بدەم؟ یان كێن ئەوانەی دەتوانن پەیامی من یان داخوازیەکانی من جێبەجی بکەن؟ ئەرێ دەیان دەنگی زۆڵاڵی پێش هەڵبژاردنمان تاقی نەکردووەو سەرکەوتوو نەبووین؟ ئەرێ دەیان دەستە بژێری سیاسیمان نەدیت لە چوار ساڵدا تەنهاو تەنها مووچەخۆری بێ هەڵوێست بوون؟ ئەی سەنگەر و کورسی گۆرکێێ پەرلەمانمان نەدیت؟ ئەری دەیان کەسی موزایەدەچی و هەلپەرستمان نەدیت؟ دەیان و دەیان پرسیارە حاڵەتی خراپی تر، بەڵام بۆ دیوەکەی دیکەش باس ناکرێ، ئەی دەیان کەسی دڵسۆزو کارامە و بە هەلوێستیشمان نەدیت؟ ئەی کەسانێکمان نەدیت بە واتەی وشە سەنگین‌و پرۆفیشنال بوون لە کارە پەرلەمانیەکانیان؟.بەگشتی پێویستە دەنگدەر سەد جار بیر بکاتەوە ئینجا دەنگ بدات تاکو دەنگەکەی جێی خۆی بگرێ، بەداوای هاشوهوشی بانگەشە نەکەوێت، وێنەی ڕەنگاورەنگی بریقدارو قسەی شرینی پێش هەڵبژاردن‌ و بەڵینی بێ بنەما فریوی نەدات، لە کۆتایدا دەرکەوتووە تەنها ئەوانەی دنیا بینی نیشتمانێ و نەتەوەیی پێشکەوتخوازو عەداڵەتخوزیان هەیە دەتوانن باش پارێزگاری لە دەنگی دەنگدەرەکانیان بکەن، دەنا ئەوانەی پارە و هۆکاری دیکە لە هەڵبژاردن سەرکەوتوویان دەکەن هەر بەو چاوە سەیری هەموو شتەکان دەکەن، بە تاقیکردنەوەش دەرکەوتووە ئەوانە دارێک لەسەر دارو پەردووی دارماوی دۆخەکە دانانێن. بۆیە بەشداری کردن‌و دەنگدانی بە کەسانی شیاوی ئەرکێکی قورس‌ و بەرپرسیاریەتێکی گەورەشە. &nbsp;&nbsp; &nbsp;

بۆ بەشداری کردن لە هەڵبژاردن گرنگە؟

ئەرێ هەرێمی کوردستان پەرلەمانی بۆچییە؟ یان چەندین ساڵە پەرلەمان چی بۆ خەڵک کردووە؟ یان پەرلەمان تەنها بۆ دروستکردنی ژمارەیەکی دیکەی مووچەخۆری پڵە باڵایە؟ یان ئایە پەرلەمان بەرۆڵی دەستووری‌و یاسایی خۆی لە یاسادانان‌و چاودێرکردنی دەسەڵاتە تەنفیزیەکان هەڵساوە؟ هەموو ئەو پرسیارە سەرنج راکێش واقعیانە لەگەڵ نزیکبوونەوەی خوولەکانی پەرلەمان لە شەقامی کوردی بەزەقی سەرهەڵدەداو دووبارە دەبێتەوە، دیارە هەموو هاوڵاتیانی کوردستان مافی خۆیانە سەرزەنشتی ئەوانە بکەن کە لە هەڵمەتەکانی هەڵبژاردن تارادەی دڕۆی گەورە بەڵێن و پەیمان بە دەنگەدەران دەدەن و کەمترینیان جێبەجێدەکەن، خۆ ئەگەر پەرلەمانتارانی کوردستان کەمترین ئەو قسانەی لە هەڵمەتی هەڵبژاردن دەیکەن بیکەنە کردار بە دڵنیاییەوە دەتوانن رۆڵی زۆر ئەرێنی لە پرۆسەی سیاسی هەرێمی کوردستان بگێڕن، بە داخاوە جگە لە تاق‌و تەرایان نەبێ ئەوانی دی کەمترین رۆلیان لەو ئەرکەکەی خۆیان دیوە و راستگۆ نەبوون بەرامبەر بەڵینەکانی خۆیان.	گۆمانی تێدا نییە لە هەر سیستمێکی سیاسی ئەگەر پەرلەمانەکەی کاراو چاڵاک بوو بە دڵنییایەوە پرۆسە سیاسیەکەشی باشترو یاساییانەتر بەرێوە دەچێ، پێچەوانەکەشی هەر راستە، لێرەدا رۆلی دەنگدەر بەتەواوی کاریگەری دەبێ، دەشبێ هەموو دەنگدەرێک گرنگی بە کوالیتی پەرلەمان‌و لێهاتوویی‌و دڵسۆزی‌و نیشتمان پەروەری و پاشخانی کۆمەڵایەتی و فەرهەنگی و فکری سیاسی کاندیدەکان بدات، هەروەها نەکەوێتە ژێر کاریگەری پرۆپاگندەی پڕ دڕۆی هەڵمەتەکانی هەڵبژاردن، چونکە ئەزموونی چەندین خوولی رابردووی پەرلەمانی کوردستان‌و ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بەشی ئەوەندە راستێ ناراستی ئەو قسانەی بۆ دەرخستووین.	زیادەرۆیی نیە ئەگەر بڵێین کە باری ناجۆرو خراپی ئێستای کوردستان هەم لە باری سیاسی هەمیش لە باری ئابووری و حزبایەتی ئۆباڵەکەی دەکەوێتە ئەستۆی پەرلەمان بە تایبەتیش لەم خوولانەی کۆتایی، چونکە ئەگەر پەرلەمان هی حزب بوو هی خەڵک نەبوو، کەواتە دەزگایەکی نیشتمانی نییە، خۆ ئەگەر ئەندامێتی پەرلەمان بۆ خزمەت‌ و بەکارهێنانی تواناکان بۆ باشترکردنی ژیانی هاوڵاتیان نەبوو، بۆ چارەسەری تەنگژەو گرفتی وڵات نەبوو، ئەگەر بۆ چەسپاندنی یاسا و چاودێرکردنی چونیەتی بەڕێوەچوونی کاری دەزگا تەنفیزیەکان نەبوو، ئەگەر بۆ داکۆکیکردن لە دیموکراسی ئازادی تاک‌و گشتی نەبوو، ئەگەر بۆ چەندین ئەگەری دیکەی لەو شیوەیە نەبوو، ئەوا بوون و نەبوونی شتێک لەبیرکردنەوەی تاکەکان ناگۆڕێ مشتێک ناخاتە سەر خەرمانەی پێشکەوتنی وڵات، ئەو کات هەموو کەسێک مافی خۆیەتی بەشداری پرۆسەی دەنگدان نەکات چونکە دەزانێ شتێک بۆ کۆی بەها نیشتمانیەکان زیاد ناکات، یان هەر لە بنەرەتدا پرۆسەی هەڵبژاردن بە کارێکی زیاد بزانێ‌ و بەکەم سەیری بکات.	هەرێمی کوردستان بە دۆخێکی سیاسی نائاسایی‌و هەستیار تێدەپەڕێ، لەلایەنی دەرەکی بە کۆمەڵێک هاوکێشەی سیاسی، سەربازی و ئابووری گەماڕۆ دراوە، ئیقلیمێکی ناحاز لەسەر سنوورەکانیەتی، عیراق بەناوی دەستوورو دادگای فیدڕالی مەرجەکانی خۆی بەسەریدا دەسەپێنێ، سەرباری هەموو ئەوانەو لەوانەش مەترسیدار تر دۆخێکی ناوەخۆیی ناکۆک و لێوانلێو لە کێشەی هەیە، ئایندەی سیاسی مەترسی لەسەرە، ئاراستەی سیاسی هیزو لایەنە سیاسیەکان بە تایبەتیش لە نێوان پارتی و یەکێتیی جیاواز پێک ناکۆکە، دوو زۆنی تۆخ ترە بووە، کێشەی ئابووری هەوکی گرتووە، ژیان‌و گوزەران بەتایبەتیش مووچە بە زەحمەتی دابین دەکرێ، .....هتد. 	لەم دۆخە ناهەموارو و پڕ کێشەیەدا بڕیارە هەرێمی کوردستان لە مانگی ئۆکتۆبەر هەڵبژاردنی خوولێکی دیکەی پەرلەمان ئەنجام بدات، باسی چۆنیەتی&nbsp;هەڵبژاردن و ئەو چەلەحانێە ناکەم کە هەڵبژاردن چۆن و بۆچی دواکەوت و گەیشتە ئێستا، چونکە ئەمە بابەتێکی دیکەیە، بەڵام پرسیاری جدی ئەوەیە، ئەمجارە چ پەرلەمانێک دەتوانێ لەم دۆخەدا پارسەنگی لاسەنگی باری سیاسی هەرێم راست بکاتەوە؟ دەبێ چ جۆرە هەلبژاردن‌و چ جۆرە کاندیدێکمان هەبێت،؟ هەروەها دەبێ ئێمەی دەنگدەر چۆن دەنگ بدەین؟ دەنگەکانمان بەکێ بدەین؟، هەمان سیناریوکانی رابردوو دووبارە بکەینەوە هاش و هوشی کاندید بماهەژێنێ و برین کۆلاندنەوەو تەخوینکردنی یەکتر بکەینە سەرمەشقی بیرکردنەوە، یان بەرژەوەندی نیشتمان و تێپەڕاندنی دۆخەکە بریاردەرمان بێت و لەوانە بگەڕیین کە خەمی خاک و خەڵکیانە.	لە کۆتاییدا دەنگدان هێندەی مافێکی دەستبەرکراوی دەستووریە، دە هێندە بەرپرسیارێتیە، چونکە هاوڵاتی ناراستەوخۆ بەشدار دەبێ لە چاک‌و خراپی ئەو کاندیدەی دەنگی پێدەدا، بۆیە وا باشە ئەمجارە دە جار بیبکەینەوە ئەوسا دەنگمان بخینە ناو سندوقەکان، هەلەی چەند جارە دووبارە نەکەینەوە گرنگی تەواو بە کۆاڵیتی‌ و لێهاتووی و نیشتمان پەروەری کاندیدەکان بدەین، تاکو لە رێگای پەرلەمان و بەتوانایی پەرلەمانتار بە مانا سیاسیەکەی پەرلەمان هەبێت و ئەرکی تەواوی خۆی لەیاسادانان جیبەجێ بکات و چاودێرێکی چاو نەترسی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بێت، بە کورتی‌و بە کوردی بەراستی پەرلەمان بێت.&nbsp;

   گۆران جەلال

	هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ پەرلەمانێک هەیە؟

&nbsp;&nbsp;ئیدیۆمێکی کوردی هەیە دەڵێ، ڕبەو دار ڕبە لە دەستی خۆیەتی چۆنی بوێ وای دەپیوێ، دیارە ئەو ئیدیۆمە پەیوەندی بە ژماردنی پێوانەی گەنم‌و جۆ هەیە، چونکە لە کۆندا ڕبە پێوەری دەغڵ‌و دان بووە. وەختی خۆی کە دروێنە دەکرا بەروبووم دەگەیشتە سەر جۆخینان، ئەوانەی کڕیاری خەلەو خەرمان بوون پێیان دەگوترا عەلاف، لەگەڵ تەواو بوونی دروێنە دەگەیشتنە گوندان‌و دەستیان دەکرد بە کڕینی گەنم‌و جۆ، هەروەها کەسانێک هەبوون تایبەت بوون بە ژماردنی ڕبەکان، لەکاتی پڕکرنی ڕبەکە بە گەنم یان جۆ دارێکیان بە ڕبەکە دادەهێنا تاکو خشت بێ‌و ئەوجا ژمارەی ڕبەکان دیاریدەکرا، جالەو پێوانەیەدا زۆر جار بە تایبەتیش عەلافە فێڵزانەکان لە رێگای ئەوانەی کاری پێوانەکەیان دەکرد فێلیان لە جوتیارەکان دەکرد، فێلەکانیش لە کاتی پێوانکردن کە چەندین جار ژمارەیەکیان دووبارە دەکردوە، بۆ نموونە بە خێرایی چەند جارێک دەیانگوت(١١ یان ١٣) یان کاتێ دار ڕبەیان بە ڕبەکە دەهێنا گەنمەکەیان بەتەواوی خشت نەدەکرد، هەروەها بەردەوام ڕبەی کرین‌و فرۆشتنی عەلافەکان جیاواز بوو، هیچ کات بەو ڕبەی دەغل و دانیان پێ دەکڕی بە ڕبەیە نەیاندەفرۆشتەوە، دەرئەنجام کابرای عەلاف چەندین ڕبەی زیادی بەدزیەوە دەبردو جوتیاری بەستەزمانیش زەرەرمەند دەبوو. بە کورتی بەسێ رێگا فێلیان لە جوتیار دەکرد، لە کۆتایی جوتیارەکە بە ناچاری دەیگوت وەڵلا ڕبەو دار ڕبە لەدەست خۆی بوو خۆی‌و خوای خۆی.&nbsp;ئەوبابەتەی سەروە تەواو لەگەڵ مەسەلەی هەڵبژاردنی ئێستای هەرێمی کوردستان دەگونجێ، چونکە هەر لایەو دەیەوێ بە ڕبەی خۆی هەڵبژاردن بپیوێ، ڕبەو دار ڕبەکەش بداتە دەست ئەو کەسەی خۆی هێناویەتی مەعلانە لە پێوان، هەروەها هەر لایەو کرین فرۆشتن بەیەک ڕبە ناکات، لە هەمووشی کۆمیدی تر عەلافەکانی ئێمە هیچیان متمانەیان بە ڕبە پێوی ئەویتر نییە، چونکە بەباشی دەوری حاسلاتی خۆیانیان بەو ربانە کردووە، دەزانن کتۆیی دەستەگوڵی خۆیان لە رەوسەکان بدەن‌و پاشان بەکەیفی خۆیان دار ڕبەی لێبخشینن، هەر بۆیەشە تاکو رێکنەکەون لەسەر ڕبە پێوەکی باش زەحمەتە رەوسەی دەنگی خەڵک دەورکەنەوە.&nbsp;&nbsp;دۆخەکە بە جۆرەێکە کە دەبێ ئەگەر بۆ جارێکیش بێ باواز لەو بیرکردنەوە عەڵافخوازییە بهێنین‌و لە بەرژەوەندی گشتی و بۆ تێپەراندنی کێشەکان عایلانەو راستگۆیانە هەڵبژاردنێک لە پێناو نیشتمان‌ بکەین، ئەگەر بۆ جارێکیش بێ واز لە بەرژەوەندی تەسکی حزبایەتی بهێنین، هەم ڕبەکان بە راستی‌و بی فێل بژمێرین، هەمیش دار ڕبەکە بە خشتی بە ڕبەی دەنگی جەماوەر دابهێنین.

هەڵبژاردن ‌و عەلاف

هیچ بابەتێک هێندەی بابەتە مێژووییەکان پڕ گرێ و گۆل نین، رووداوەکانی مێژوو بەبەردەوام جێگای گومان‌‌و بۆچوونی جیاوازن،&nbsp;چونکە&nbsp;لە&nbsp;مێژووی مرۆڤایەتی کەمن ئەو رووداوە مێژوویانەی کۆدەنگی تەواو لەسەر راست‌و دروستیان هەبێت‌و پەسندو جێگای بڕوای هەمووان بێ.&nbsp;لە مێژە ئەو گۆتە بەناوبانگە هەیە،&nbsp;کە دەڵێ مێژوو سەرکەوتوو،&nbsp;دەسەڵاتدارو حاکمەکان دەینووسنەوە،&nbsp;هەر ئەوەشە هۆکاری ئەوەی مێژوو بەو جۆرە چاوی لێ&nbsp;دەکرێ، هەروەها&nbsp;ئەو&nbsp;مێژووەی&nbsp;بەو جۆرە دەنوسرێتەوە&nbsp;چەندجێگای بڕواو متمانەیە،&nbsp;ئەوە پرسیارێکە وەڵامی زۆر هەڵدەگرێ، نەک هەر وەڵام بەڵکە گۆمان‌و جیاوازی بەردەوامیش بۆ لێکدانەوەو ساغکرنەویان لە ئارادایە.&nbsp;دەڵێن ناپلیۆن بۆناپارتی&nbsp;گەورە ئەفسەرو سەرۆکی&nbsp;فەرەنسا، کە یەکێکە لەو فەرماندە سەربازیانەیە&nbsp;بەشەڕو کۆشتاری گەورە&nbsp;دەسەڵاتی گرتۆتە دەست‌و&nbsp;رێڕەوی سیاسی‌و سەربازی ئەوروپاو جیهانی گۆڕی،یەکێکە لەو فەرماندە سەربازیانەی زۆر لە خۆ رازی‌و خۆ بەگەورەزان بووەو حەزی کردووە یان باشتر بڵێم ویستویەتی&nbsp;میژووی خۆی‌و&nbsp;فەرەنسا لەو ساڵانەی تێیدا فەرمانڕاوا بووە بە ویستی ئەو بنوسرێتەوە، هەروەها بە&nbsp;سەدان وتەی نەستەقی سەربازی‌و سیاسی‌و کۆمەڵایەتی هەبووە،&nbsp;هەروەها&nbsp;ویستویەتی&nbsp;رووداوە&nbsp;مێژووییەکان&nbsp;بۆ بەرژەوەندی خۆی بگۆڕێ، بە تایبەیتش ئەوەی پەیوەست بووە بە شەرەکان‌و هەڵمەتە سەربازییەکانی، هەر بۆنموونە لە کاتی کۆژرانی ئەفسەرێکی بە دەستی خۆی&nbsp;فەرمانی کردووە کە&nbsp;لە هۆکاری مردنی ئەو ئەفسەرە&nbsp;بنووسن لە پێناوی ناپلیۆن&nbsp;گیانی&nbsp;خۆی بەخت کرد.&nbsp;زۆری پێچوو تا راستی&nbsp;کوژرانی ئەو ئەفسەرە ئاشکرا بوو، ئاشکرابوونیشی ئەو کاتە بوو کە&nbsp;پایزی دەسەڵات‌و تەمەنی ناپلیۆن بوو.ئەو پێشەکیەی سەرەوەم&nbsp;بەمەبەستی ئەوە باسکرد،&nbsp;کە لە کوردستانی خۆشمان بەشێکی زۆری مێژووەکەی بەتایبەتیش ئەوەی پەیوەستە بەسیاسەت‌و شۆرش‌و حزبەکان،&nbsp;بەهەمان شێوە دەنوسرێتەوە&nbsp;بە تایبەتیش لە کاتی گێڕانەوەی رووداوەکانی ئەم سی چڵ ساڵەی رابردوو، لەو&nbsp;ماوەیەدا&nbsp;بەدەیان یاداشت‌و بیرەوەری پێشمەرگەو فەرماندەو سەرکردەو سیاستمەدار چاپکراون‌و بڵاوکراونەتەوە، بە داخەوە لە زۆربەیان راستیەکان دیار نییە&nbsp;و بە ئاشکرا شێواندن یان چەواشەکاری تێیاندا بەدی دەکرێ،&nbsp;زۆر کەم دەبینێ لەسەر&nbsp;یەک رووداو&nbsp;کە دوو کەس یان زیاتر&nbsp;یاداشتیان کردووە&nbsp;نزیکی یان تێککردنەوەی رووداوەکە ببینی،&nbsp;نەک ئەوەندە بەڵکو&nbsp;دنیایەک جیاوزی زەق‌ و پێچەوانەو دژ بەیەکتری دەبیندرێ، بابەتێکی دیکەش کە سەرنجت رادەکێشی ئەوەیە، هەر کاری باش‌و&nbsp;دەستکەوت‌و سەرکەوتن‌و ئازایەتیەک هەبووبێ،&nbsp;هەر یەکەو خۆی دەکاتە پاڵەوان کارەکتەری سەرەکی باسەکە،&nbsp;وەک گۆتەکەی شۆرشی فەرەنسا،&nbsp;کە دەڵێ سەرکەوتن&nbsp;سەدان باوک‌و خاوەنی هەیە، کەچی نشوست‌و&nbsp;ژێرکەوتن‌و کارەساتەکان بێ باوکن‌و هیچ کەسێکیان نییە.سەرنجێکی دیکەش لەسەر ئەو بابەتە ئەوەیە کە بەشێک لەو یاداشت بیرەوەریانە بە سبوغ‌و مکیاجی ئێستا‌و بەمەرامی جۆراوجۆر دەگۆردرێت‌و لەگەڵ ئێستا دەگونجێندرێ، بۆ نموونە هەموو خەڵکی کورستان،&nbsp;بە تایبەتیش ئەوانەی بەشداری&nbsp;کاری سیاسی‌ یان خەباتی چەکداریان کردبێ،&nbsp;هەر هیچ&nbsp;نەبێ مێژووی&nbsp;ئەو&nbsp;کەسانە&nbsp;دەزانن ‌کە ئەو شتانە بڵاودەکەنەوە&nbsp;و&nbsp;کەسانێکی زۆری زیندووش ماون‌و&nbsp;ئاگاداری ئەو رووداوانانەن،&nbsp;واتە دەزانن کێ لە چ حزبێک بووەو ئێستا لە چ حزبێکە،چەند ئازا بووەو چەند چاکەخوازو دڵسۆزو پاک‌و خاوێن بووە،&nbsp;بە&nbsp;گشتی مەبەستەکە ئەوەیە،&nbsp;نابێ&nbsp;کەسێک شەرم لەو مێژووەی خۆی بکات کە لە حزبێکی دیاریکراوی کردوویەتی ئێستا بێت‌و بیەوێ&nbsp;سەروەری&nbsp;ئەو حزبەلە قەبەر حزبێکی دیکە بکات‌و بە ناوی ئەو حزبەی تۆمار بکات، ئەو مێژووە&nbsp;بخاتە ناو سەبەتەی حزبێکی دیکە پێی وابێ رەسیدی سیاسی زیاد دەکات، بە بۆچوونی من&nbsp;واباشە هەر کەسێک یان حزبێک یان بزووتنەوەیەکی سیاسی چی کردبێ،&nbsp;بە باش‌و بە خراپ خۆی خاوەنیەتی،بەکەس ناگۆڕدڕێ، هەروەها&nbsp;شەرم کردنی مرۆڤ لە مێژوویەک کە شانازی‌و سەروەری تێدا بێت&nbsp;تەنها لەبەر ئەوەی ئەو حزبە ئێستا لەدەسەڵات نییە یان هەر نەماوە، کەسەکان بچووک دەکاتەوە نەک گەورە.لە کۆتایدا مێژووی سیاسی کوردستان پشکی هەموو ئەوانەی تێدایە کە لە رۆژە ناخۆش‌و ترسناکەکان بەرخودان‌و بەرگریان دەکرد، کەواتە ناکرێ‌و نابێ مێژوو بە چاوی&nbsp;ئەمرۆ بنوسرێتەوە، دەنا رۆژێک دێت‌و وەک گۆتەکەی ناپلیۆن راستیەکان ئاشکرا دەبن‌و ئەو کات......!!!!.

بابەتەکانی گۆران جەلال

شۆڕشی پیشەسازی و زیرەکی دەستکرد

شەری غەززەو کوژرانی نەسرولڵا چیمان پێ دەڵێ؟

بۆ بەشداری کردن لە هەڵبژاردن گرنگە؟

هەرێمی کوردستان پێویستی بە چ پەرلەمانێک هەیە؟

هەڵبژاردن ‌و عەلاف

با مێژوو وەک خۆی بنوسینەوە!!!