دوێنێ برادەرێکی تورک کە جاران لە وەزارەتی دەرەوەی تورکی نزیک بوو لە ئەنقەرە سەرۆکی خانەیەکی بیر بوو، توێژینەوەیەکی بۆ ناردم. منیش لێم پرسی ئایا نیازی تورکیا چیە بەرامبەر کوردستانی سوریا، ئایا دەیەوێت تێکی بدات؟ ئەو سێ پەیامی ناردبوو لە وەڵامدا. پەیامێکیان ڕای کەسێکی تر بوو دەربارەی بابەتەکەی. لەو ڕایەدا باس لە عەقڵیەتی تورک دەکات، ئایا هێشتا لە عەقڵیەتی بەرگریی defensive&nbsp;ەوە پرسەکە دەبینن. وەک لە گوتارەکانی ئەردۆغان و فیداندا هەستی پێدەکەیت ئەوان دەڵێن بەرگریی لە خاکی تورکیا دەکەن.بەپێی ئەم عەقڵیەتە، کە لە هەمانکاتدا عەقڵیەتێکی نیمچە کەمالیی و بە گشتی تورکیە. کەمالی بەوەی کە ئەتاتورک دەیگوت ئاشتی لە ناوەوە، ئاشتی لە دەرەوە، لە نوتقدا باسی دەکات. هەروەها ئەو عەقڵیەتەی کە لە سیڤەرەوە دێت پێی وایە هەموو لە پیلاندان بۆ تێکدانی تورکیا.بەم پێیە ئەنقەرە هەتا بۆی بکرێت دەڕوات، بە قسەی هاوەڵە تورکەکەم. کەواتە تورکیا لە سەر بنەمای هێز و مەترسیی و دەرفەت کار دەکات. ئەو چەمکێکی دۆلۆزی بەکارهێناوە کە deterritorialize ە.&nbsp;من باش لە چەمکەکە تێناگەم، چونکە زۆر بەکاردێت بە جیاواز لە مانا دۆلۆزییەکە. مانا دۆلۆزییەکە وەهایە کە بەدوەکان یان کۆچەرییەکان لە پانتایی خۆیان دەچن بۆ پانتاییەکی تر، کە دەبێتە دیتیرۆتریەلایزەیشن، بەڵام کۆچەرییەکان یەکسەر پاش ئەمە ریتیریتۆریەلایز دەکەن، بەو مانایە ئەو پانتاییەی کە لە دەرەوەی تیرەتۆری خۆیان بوو، دەیکەن بە پانتایی خۆیان.&nbsp;بەڵام ئەم چەمکە لە پانتایی یاسای نێودەوڵەتیدا، مەبەستم توێژینەوەی ئەو بوارەیە، بە پشت بەستن بە&nbsp;کارەکانی کارل شمت، بە تایبەتی&nbsp;Nomos of the Earth&nbsp;مانایەکی تری وەرگرتوە بەوەی پرۆسەی سەپاندنی نۆرمی ترە بە سەر ئەو پانتاییەدا.لەم ڕوانگەیەوە تورکیا مەبەستی ئەوەیە هەتا بۆی بکرێت لە ڕوی هێز و کاتەوە زۆرترین پانتایی و جێگای ستراتیژی ببات هەم بە بیانوی کوردوەوە، هەم دژ بە کورد. لەم پانتاییەدا نۆرمەکان بگۆڕێت، بەمانای ئەوەی لە کوردبون یان دەسەڵاتی کوردی دایببڕێت و نۆرمی تری بە سەردا بسەپێنێت، وەک ڕەدعی مەترسی ناوەوە، کە پرسی کوردە لە ناو تورکیا، یان وەک ڕێگریی لە مەترسییەکی دەرونی و بونیادی دەوڵەتی تورکی.بەڵام لێرەدا چەند پرسێکی تر هەیە:یەکەم، کەس توانای کۆنترۆڵی ڕوداوەکانی نیە. تورکیا لە کاتێکدا هەست بە سەرکەوتن و دەرفەت و لاوازبونی نەیارە هەرێمییەکانی وەک ئێران و روسیا دەکات، بەڵام دوو شت زۆر گرنگن کە لە بەرچاو بگیرێت: یەکەم، ئەگەر سوریا ببێتە ملی تورکیا، ئەوا سوریا تورکیا وێران دەکات. چونکە سوریا پێویستی بە بلیون بلیون دۆلارو بۆ ئەوەی بکەوێتە سەر پێی خۆی، بەڵام تورکیا نیەتی. ئێستا بۆ کارەبای حەلەب پارە لە قەتەرەوە دەهێنن. تورکیاش دەخوازێت کەنداو پارەی سەرکێشییەکانی بدات، بەڵام تەنها قەتەرە دەچێتە ژێر ئەم بارە و لە هەمانکاتدا مەرجدار و سنوردارە. بۆیە دەکرێت وەها ببینرێت کە تورکیا بەرەو زۆنگاو دەخلیسکێت. دەچێتە وڵاتێک کە بۆی سەقامگیر ناکرێت. لە کاتێکدا ئامانجی سەرەکی دابرانە لە سوریا، بە تایبەتی لە ڕوی ناردنەوەی ملیونان سوریی. ئەمەشە تەنانەت چاودێرە تورکەکان خۆشیان دەڵێن کە ڕەنگە تورکیا پارویەکی بۆ هاتبێت کە نەتوانێت بە ئاسانی قوتی بدات.لە رویەکی ترەوە ئەگەر ئێران و ڕوسیا لاواز دەبن ئەکتەرێکی تر دەیەوێت سوریا لە قاڵب بدات، ئەویش ئیسرائیلە بە پشتیوانی ئەمریکا. وەک بەڵگەنامەکان دەریدەخەن ڕوسیا جۆرێک لە گەرەنتی بوە بۆ ئیسرائیل لە سوریا، ئێستا ئیسرائیل ئەو گەرەنتییەی نەماوە، بۆیە دەبێت خۆی کارەکان بکات. یەکەم هەنگاو ئەوەیە کە بە وێرانکردنی توانای سەربازیی و جبەخانەی سوری توانای سەربازی ئەو وڵاتە سفر بکات، لە هەمانکاتدا ناهێڵێت جارێکی تر ببێت بە خاوەن هێزی سەربازی و خاوەن جبەخانە، لەم ڕوەوە دەبێت ئیسرائیل لە ڕوی سەربازییەوە ئیدارەی سوریا بکات. ئەمەش وەها دەکات کە سوریا ببێت بە وڵاتێک کە ئیسرائیل و پلانی بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ لە گەڵ تورکیا و پلانی بۆ بونی بە هێزی هەرێمی نوێ، بەریەک دەکەون.&nbsp;دەرئەنجامەکانیەکەم، سوریا سەقامگیر نابێت و بە وڵاتێکی لاواز دەمێنێتەوە.دووەم، ئەگەر پێشتر ناوەندی ڕاگرتنی بەرەی دژە ڕۆژئاواو و بەرەی ڕۆژئاوابوو ئەوا دەبێتە ناوەندی ململانێی دوو بەرەی تر.&nbsp;سێ، کورد دەکەوێتە بەرداشی ئەم ململانێ نوێیەوە. بەڵام کورد نابێت بە تەواوی دژ بە هیچ لایەک بێت.&nbsp;چوار، هێزە ئیسلامیەکان ئەگەر کۆمەڵگای نێودەوڵەتی بایەخیان پێنەدات ئەوا بۆ ئەوەی ببن بە جێگای بایەخی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی دەگەڕێنەوە بۆ کارە تیرۆریستیەکانیان. بەمەش هەموو ڕێسەکە دەبێت بە خوری.

د. سه‌ردار عه‌زیز

تورکیا و سوریا کوردیش لە نێوانیاندا

لەدەست دەرچون، تەنها بۆ فیشەک و ئار بی چی و شتی تر نیە، بەڵکو دەکرێت زۆر شتی تر لە دەست دەرچێت. لێرەدا سەربوردەی پارتی نازییە نوێکانی ئەڵمانیا وەک نمونەیەک باس دەکەم. لە پرۆفایلێلی درێژدا لە ساڵی 2014 گۆڤاری دێرشپیگل بێرند لوک Bernd Lucke وەها وێنا دەکات کە کەسێکی پارێزەرە، لە ڕوی ئابوری و کۆمەڵایەتیەوە ڕەخنەی لە حکومەتی مێرکڵ هەیە. پۆلێنی پرۆفایلەکە موغازەلەی پۆپیلیزمە، نەک پۆپیولیزم خۆی. بێرند لوک لە زانکۆی هامبۆرگ مامۆستای ئابوری بوو. دژا بە سیاسەتی هاوکاری ئەڵمانیا بوو بۆ وڵاتانی باشور، بە تایبەتی یونان. وەک زۆر ئەڵمان وەهای بیردەکردەوە کە یونانیەکان کار ناکەن و پارەی ئەڵمان دەخۆن. دیارە درۆیەکی گەورەبوو، چونکە ئەڵمان زۆر سودمەندتربوو لە قەرزپێدانی یونان لە یونانییەکان. بەڵام مەبەستی لوک ئەوە نەبوو کە ڕۆژێک لە ڕۆژان پارتێکی سیاسی وەک بەدیل بۆ ئەڵمانیا دروستبکات. کاتێک لوک پارتەکەی ڕاگەیاند هەر زوو بوو بە جێگای هەموو ئەوانەی کە دژ بە سیستەمی دیموکراسی ئەڵمانی ئێستان و لە ئەنجامدا لە دەستی دەرچوو بو بە یەکێک لە بەهێزترین پارتە سیاسیە نازییە نوێکانی ئەڵمانیا. بە جۆرێک لە لوک خۆی ناچار بوو بەجێی بهێڵێت. هەست دەکەم توندڕەوی دینی لە کوردستانی باشور لەو ئاستەدایە. هێزە سیاسییە ئیسلامیەکان حەزی لێناکەن بەڵام ناچارن، چونکە کاتێک کایەی سیاسی دەبێت بە توندڕەویی ئەوا هەموو کێبڕکێ دەکەن لەوەی کە کێ توندڕەوترە. ئەمە لە سەردەمی سۆشیال میدیا و کۆلکە دیموکراسیدا زۆر خراپتر دەبێت. توندڕەو هەمیشە قوربانیەکی هەیە. کەسێک یان لایەنێکی هەیە کە دەیکات بە سەرچاوەی مەترسی. وەک ئەوەی ئێستا لە بەریتانیا دەیبینین کە چۆن موسوڵمانان بە ناهەق کراون بە سەرچاوەی مەترسی. ئەگەر هەمومان پیاداچونەوە نەکەین بە دیدی خۆماندا، لە دەستمان دەردەچێت. توندڕەوی پێویستی بە دەریچەیە هەتا توندڕەوەکان خۆیان بەتاڵ بکەنەوە. سعودیە ساڵانە هەزاران کەس دەنێرێتە دەرەوە هەتا خۆیان بتەقێننەوە. تەنها لە عێراقدا چوار هەزار کەس خۆیان تەقاندوەتەوە، بەڵام ئێمە هەر قانگی دەدەین و هیچ دەرچەیەکمان نیە بۆی، لە ئەنجامدا بە خۆماندا دەتەقێتەوە. هەتا ئێستا هەموان وەها دەزانن سودمەندن، پارتی یەکێتی، هەروەها ئیسلامیەکان و فەریکە ئۆپۆزسیونەکان. بەڵام ئاماژەکان ڕونن کە دۆخەکە بەرەو لە دەستدەرچون دەچێت. دین زۆر لەوە گەورەترە یاری سیاسی پێبکرێت.

سەردار عەزیز

لەدەست دەرچوون

بردنەوەی پزیشکیان مایەی سەرنجە. ئەمە سێیەم جارە پزیشکیان هەوڵی بەشداری هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی بدات، بەڵام دووجاری پێشوو ڕەتکرایەوە. کاندیدی دەوڵەتی قوڵ قالیباف بوو. تەنانەت ئێرانییەکان پەیامیان بۆ ئەمریکی و ئەوروپییەکان ناردبوو کە دوای خامنەئی ئێران پێویستی بە کەسێکی بەهێزە، بۆ قالیباف گونجاوە. کاتێک دواجار قاانی سەردانی عێراقی کرد، بە لایەنە دۆستەکانی ڕاگەیاندبوو کە قالیباف دەبێت بە سەرۆک. سوپای پاسداران هەوڵیدا سەعید جەلیلی ڕازی بکات بە کشانەوە، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو، نیشانەی ئەوەیە کە ناو بازنەی ئسوڵییەکانیشدا ململانێ توندە.&nbsp; سەعید جەلیلی گونجاو نەبوو چونکە هەموو کەسایەتی و باری دەرونی لای دەزگای سیخوڕی سی ئای ئەی بە ووردی هەیە. سەرۆکی ئێستای سی ئای ئەی بە تایبەت باس لە کەسایەتی بێزارکەری ئەو دەکات لە دیدارەکانی مەسقەت. پزیشکیان وەها دیارە بۆ ئەوە هێنرا کە کەمێک گەرموگوڕی بخاتە ناو پرۆسەی دەنگدانەوە. چونکە دەنگنەدانی ئێرانییەکان بە زۆرینەی زۆر، دەرخەری ئەوەیە کە دەسەڵاتی ئێرانی شەرعیەتی نیە و بە پشتی زەبر و بەرژەوەندی حوکم دەکات. هەروەها دەرخەریی لاوازی ئێرانە بەرامبەر ڕۆژئاوا. بەڵام دەرکەوت کۆماڵگای ئێرانی دوانەی ئسولی و ڕیفۆرمخوازی تێپەڕاندوە.&nbsp; چاودێران دەڵێن بۆ ئەوەی ئێرانی داهاتوو ببینی تەماشایەکی ژێر عابای ژنانی ئێران بکە.&nbsp; ناوەندەکانی بیرکردنەوە لە ڕۆژئاوا ئێران وەها دەبینن کە بەرەو مۆدێلی چینی دەچێیت، بەناو ئیسلامی، دەوڵەتێکی سەربازی ستەمکار، بەڵام لە داهاتودا هەوڵی کرانەوە دەدات بە سەر ڕۆژئاوادا و زیاتر ناسیونالیست دەبێت. بیرمەندی ناسراوی ئێرانی عەلی ئەنساری وەهای دەبینێت جۆرێک لە مۆدێلی شایەکی ئیسلامی دروست دەبێت، کە دەسەڵات پشتاوپشتیش دەکات. کوروش جێگای ئیمامی عەلی دەگرێتەوە.

پزیشکیان، سەرۆکێکی دیکۆر

ڕۆژی شانزەی مانگ ئەردۆگان بڕیاری دا ئەو جەنەڕاڵە نەتەوەییە توندڕەوانەی کە تۆمەتباربوون بە کودەتای ٢٨ی شوبات،١٩٩٧&nbsp;بە سەر ئەربەکاندا ئازاد بکات. لە هەمانکاتدا دادگا بڕیاری توندی بە سەر کورددا سەپاند بە بەندکردنی هەمیشەیی سەلاحەدین دەمیرتاش.چاودێرانی تورکی وەهای لێکدەدەنەوە کە ئەردۆگان نیازی بوو حوکمی سەر کورد و هەروەها عوسمان کەڤاڵەش سوک بکات، بە بەڵگەی ئەوەی کە خەڵکانی نزیک لە ئەو لە میدیاکاندا دیدی وەهایان بەرچاوخست. بەڵام سەرباری گۆڕینی تاقمی دادوەریی کەڤاڵە، بڕیارەکان پێچەوانەبوون.ئەم دۆخە وەها لێکدەدرێتەوە کە تورکە فاشیستەکانی لە پشت بن، چونکە ئازادکردنی لاینگرانی تورکە فاشیستەکان و قورسکردنی سزای نەیارەکانیان گەواهی ئەمە دەدات.ئەمەش وەها لێکدەدرێتەوە کە لاوازی ئەردۆگان بێت، لە بەرامبەر دەوڵەتی قوڵدا. بە جۆرێک هەندێک چاودێری نزیک قسە لە سەر هەبونی زەمینەی لە باری کودەتا دەکەن، چونکە دۆخی ئابوری و گوزەران سەختە و سەرۆک لاواز و نەخوازراوە.هەموو ئەمانە لێکدانەوەن. بەڵام نیشانەی ئەوەن کە دۆخی سیاسی تورکی لە ناوەوە بەرەو ناسەقامگیری دەچێت. ئایا ئەردۆگان خەمی ڕزگارکردنی خودی خۆیەتی لە دەستی ئەوانەی کە پاشان ڕەنگە سزای بدەن؟ ئەو جەناڕاڵەنەی کە ئازادکران بە هیچ شێوەیەک دوو دڵ نین، لەوەی کە وەک ئەربەکانی لێبکەن. ئەم دۆخە یەکێک بوو لە هۆکارەکانی بە فاشیست بوونی ئەردۆغان. سەرۆکی هەمیشەیی، بێگومان پێویستی بە پێشێلکردنی هەموو یاسا و ڕێساکانە بۆ ماناوە. یان هەموو ئەمانە سازشن بۆ هەمواری دەستور و درێژکردنەوەی مانەوەی ئەردۆگان؟

لە تورکیا چی دەگوزەرێت؟

زۆرینەی ئەو خەڵکانەی کە لە دونیای ئێمەدا دەژین خەڵکی سەردەمی ئەمریکین. ئەمە بە مانای ئەوەی خەڵکی سەردەمێکی تایبەتن لە مێژوی مرۆڤایەتیدا، کە گۆی زەوی تاکە زلهێزێک بەڕێوەی دەبرد. هەرگیز لە مێژوی مرۆڤایەتیدا شتی وەها ڕوینەدابوو. ئێستا ئێمە لە سەرەتاکانی کۆتایی ئەم سەردەمەداین.&nbsp;ئەم سەردەمەی کە دێت، هێشتا جوت جەمسەریی یان فرە جەمسەریی نیە، بەڵکو هەوڵدانە بۆ دروستکردنی ڕێگریی لە بەردەم تاک جەمسەریدا. هۆکاری ئەمە تەنها سەرهەڵدانی هێزی تر یان ئایدەلۆژیای ترنیە، بەڵکو هۆکاری سەرەکی گۆڕانی ئەمریکا خۆیەتی لە ناوەوە. ئیان برێمەر وەک یەکێک لە کاریگەرترین ڕاڤەکەرانی ڕیسک و جیوپۆلەتیک وەهای دەبینێت یەکێک لە مەترسیەکانی ئەمساڵ ئەمریکا دژ بە خۆیەتی، چونکە لە سەد و پەنجا ساڵی رابوردودا ئەمریکا وەها پەرت و دژ بە خۆی نەبوە.سەرقاڵبونی ئەمریکا بە خۆیەوە، پەرتبونی لە نێوان هێزی دیموکراسیی، شارنشینی، خاوەن بڕوانامەی جیهانگەرادا، لە بەرامبەر خەڵکانێکی زۆر کە هەست دەکەن سودمەند نەبوون لەم سیستەمە و دژینی. هەروەها کاریگەری دیموگرافیا و گۆڕینی ژینگەی کەلتوری ئەمریکا. بیست ساڵ لەمەوپێش سەمۆئێل هەنتنگتۆن لە کتێبی ئێمە کێین و پرسی کۆچبەر باسی لێوەکرد.ئەمریکای سەرقالە بەخۆیەوە، هەروەها کشانەوەی ئەمریکا لە گرتنە بەری بەرپرسیارێتی ئازادی لە دونیادا، مەبەستم، ئازادی هاتوچۆ و کاڵا و زانیاری و شمەکە، دۆخێک دێنێتە ئاراوە کە جوڵە چیدی ئاسان نەبێت یان تێچونی زۆر بێت، وەک لە ئێستای دەریای سوردا دەیبینین.دەکرێت لە دۆخێکی وەها باس لە سەردەمی پاش ئەمریکا بکەین. لە سەردەمێکی وەهادا ئەمریکا سەرقاڵی دونیا و هاوشێوەکردنی دونیا و هەناردەکردنی دیموکراسی و ئازادی و مافی مرۆڤ و ئەم بەهایانە نیە، بەڵکو لە هەوڵی ئەوەدایە چۆن دۆستەکانی رابگرێت لە پێناو هاوسەنگکردن و ڕکەبەری نەیارەکانی.&nbsp;ئەم دۆخە وەک جەنگی ساردی لێدێتەوە. ساڵانێکی پێشتر، بیرمەندی ڕیالیستی ناسراو جۆن مێرشمایەر پێی گوتین کە ئەمریکا تەنها لە سەردەمی تاک جەمسەریدا لیبرال دەبێت و هەوڵی تەشەنەی لیبرالیزم دەدات لە دونیادا. هەرکاتێک ئەمریکا ڕکەبەری بۆ پەیدابوو، ئەوا بە ناچاری دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی هاوسەنگی هێز و گوێ بە بەها و خەسڵەتی هاوەڵەکانی نادات.لە سەردەمی ئەمریکادا، کەمینەکان، دەزگاکان، هێزە نادەوڵەتیەکان، ڕێکخراوەکان مافی مرۆڤ دەرفەتی ئەوەیان بۆ ڕەخسا کە لە دونیای دەوڵەتدا، لە هەناو سیستەمی دەوڵەتدا بواریان بۆ بڕەخسێت، فشار بکەن، ئامادەیی و کاریگەرییان هەبێت، بەڵام هەموو ئەمانە، ئەگەر کۆتاییشیان نەیەت، بە تەواوی لاواز دەبن.سەروەریی دەبێتە چەمکێکی کاریگەر. چەمکی سەروەریی لە دوو دەیەی ڕابوردودا لە ڕۆژئاوا، بە تایبەتی لای بیرمەندانی چەپی پۆستمۆدێرن وەک درێدا، ئەگامبین و فۆکۆ ڕوبەڕوی ڕەخنەی جەرگبڕ بوەوە. لای ئەوان سەروەر کە پادشا یان دەوڵەت بێت، نابێت مافی ژیان و مەرگی خەڵکەکانی هەبێت، یان مافی ئەوەی هەبێت کە باری عورفی ڕابگەیەنێت. بەڵام سەروەری لە سەردەمی پاش ئەمریکادا چەند مانایەکی جیاواز وەردەگرێت.یەکەم، هەر وڵاتێک سەروەریی نەمێنێت، ئەوا ئەوانیتر کوشتنی خەڵکەکانی سەر بەو وڵاتە بێ سەروەرانە بە کارێکی ئاسایی و بێ کێشە لە قەڵەم دەدەن. هەروەها لە میانەی کێشەکانیاندا بەکوشتیان دەدەن، وەک مرۆڤی بێ ماف یان بێ دادکۆکیکەر.بۆ نمونە، وەک قەیس خەزعەلی گوتی، ئەمریکاییەکان ئێرانیەکان ناکوژن، هەروەها ئێرانیەکانیش ئەمریکیەکان ناکوژن. بەڵام هەردولا عێراقیەکان دەکوژن. ئەم درک پێکردنەی قەیس لە بینین و واقیعەوەیە، ئەگینا ئەو هێندە خاوەن عەقڵ و ئاگایی نیە. ئەم دۆخە بۆ سوری و یەمەنی و لوبنانی و کورد و ئەوانیتریش ڕاستە. بەم پێیە لە سەردەمی پاش ئەمریکادا، مرۆڤی بێدەوڵەت، مرۆڤێک دەبێت بەکار دەهێنرێت وەک زەخیرەیەک بۆ شەڕی وڵاتانی خاوەن سەروەر.&nbsp;لە ڕاستیدا سەروەری مانای تری زۆر وەردەگرێت لە مانا تەقلیدیەکەی. لە پاش ئەمریکا چەمکی سەروەری وەک چەمکێکی دژ بە دیموکراسی بەکاردێت. بۆ نمونە، لە سەردەمی ئەمریکیدا، دەستوەردان و بڵاوکردنەوەی دیموکراسی بەشێک بوو لە جیهانگەریی، بەڵام سەروەریی لە لایەن وڵاتانی دژ بە دیموکراسیەوە بەکاردێت بۆ دروستکردنی بەهانە بەوەی زلهەزەکان مافیان نەبێت دەستوەردان بکەن. ئەمڕۆ هەموو قسەکەرێک لە عێراق ئەوە خراوەتە سەر زمانی کە باس لە سەروەریی بکات، دیارە بەبێ بونی ئاگاییەکی ئەوتۆ بە مانا و پاشخان و ڕەهەندەکانی ئەم چەمکە.سەروەریی لە ڕەهەندێکی تریدا، مانای دژ بە سەروەریی لیبرالە. سەروەری لە پاش ئەمریکا یانی بونی دەسەڵاتی دەوڵەت بە سەر خەڵکی ناو تیرەتۆری خۆیدا، هەتا ئاستی قەتڵوعام و کوشتن. چین داکۆکیکەری ئەم تێزەیە.دەوڵەتی چینی بە تێکەڵەیەک لە کەلتوری دژە مرۆڤی و هەروەها لە هەوڵێک بۆ ڕێگریی دەستوەردان، ماف بە دەوڵەت دەدات کە بەبێ هیچ ڕێگرییەک وەک پێداویستیەکی مانەوە بە ملیونان لە هاوڵاتیانی بکوژێت. ئەمە بە زەقی لە پەیوەندی چین و سوریادا دەیبینین. دوا سەردانی بەشار ئەسەد بۆ چین، دەرخەری ئەوەبوو کە چین زۆر بێباکە بەرامبەر کوشتنەکانی ئەسەد بۆ خەڵکەکەی.ڕەهەندێکی تری گرنگی دۆخی پاش ئەمریکایی، کۆتایی هاوکاریی ئەمریکا بۆ بونیادنان و گۆڕانکاریی. لە پاش هەردوو هەوڵی بونیادی دەوڵەت و نەتەوە لە عێراق و ئەفغانستان، ئەمریکا گەشتە ئەو باوەرەی کە بونیادنانی دەوڵەت و نەتەوە لەم کۆمەڵگایانەدا مەحاڵە. لە وڵاتێکی وەک عێراقدا ئەمریکا بە ملیار دۆلاری لە بواری کۆمەڵگای مەدەنی، میدیا، هێز، دەزگادا بە فیڕۆ دا. پرۆسەکە پڕ پڕ بوو لە هەڵە، بۆیە شکست و مایەپوچی دەرئەنجامی بوو. هەڵەیەکی زەق ئەمریکاییەکان دەیکەن، ئەویش لە مامەڵەکردنە لە گەڵ ئەو لایەن و کەسانەی کە لە ناوخۆدان. کێن ئەوانەی ئەمریکاییەکان مامەڵەیان لە گەڵدا دەکەن؟ بە زۆری خەڵکی بێکاریگەر و بێتوانان.بەڵام کۆتاییهێنانی ئەمریکا بۆ هەوڵی گۆڕین و بونیادنان یەکێک دەبێت لە قوربانییەکانی کۆتایی سەردەمی تاک جەمسەریی. لە دۆخێکی وەهادا جێگرەوەی ئەم هێزانە ئەو لایەن و هێزانە دەبن کە ئەجیندای تریان هەیە.&nbsp;ئەوەی بۆ ئێمە سەختە ئەوەیە کە لە کاتێکدا نەمانتوانی سودمەندبین لە هەوڵەکانی بونیادنانی دەزگا و کۆمەڵگا و پێداویستیەکانی تری حوکمڕانی، لە هەمانکاتدا، ڕەوتێکی بەهێزی دژایەتیکردنی بونی هەیە.&nbsp;پاش ئەمریکا دونیا دەگەڕێتەوە بۆ دۆخە ئاساییەکەی جارانی، دۆخی شلی و ناسەقامگیر. لەم دۆخەدا، ئەوەی وەک جاران نیە، توانا و ئامرازەکانە. گەشەی تەکنەلۆجی کاتێک بۆ پەرتکردن و وێرانکردن و لاوازکردن و زاڵبون بەکاردێت زۆر کاریگەرە. لە دۆخێکی وەهادا جوداکردنەوەی باش و خراپ، بینینی هەموو ئاڵۆزییەکان، بەرژەوەندییە تایبەتەکان و بەرژەوەندییە گشتیەکان هەموو تێکەڵ دەبێت.&nbsp;لە دۆخی کورددا دۆخەکە بە جۆرێکی زێدە ئاڵۆزە. کورد کەمێک هاتە ناو دونیاوە لە ساڵانی ڕابوردودا، دەستی بە سەرەتاکانی مەعریفە کەوت. ئێستا ئەم نیمچە مەعریفەیە، زیانی زۆرترە لە سودی. ئێستا هێز و کەسایەتی و لایەنەکان زۆر باش دەزانن چۆن فریوبدەن، چۆن ئاراستە بکەن، چۆن پرسی فەیک دروست بکەن. لە کاتێکدا کۆمەڵگایەکی ماندوو توانا و پشوو درێژی ئەوەی نیە کە بتوانێت خۆی بونیاد بنێت یان بەرگریی بکات. جەنگی سارد بۆ کورد خراپ بوو، بەڵام کورد وەک کۆمەڵگا و کەسایەتی و بونیادەکانی تیایدا بەشدار نەبوو. ئێستا کورد بە هەموو بوارەکانی ناچارانە ڕوتە لە دونیاد

مێژوی داهاتوو: سەروەری لە پاش ئەمەریکا

لە چەند ساڵی رابورودا پرۆسەیەکی چڕی هەمەلایەن لە لایەن سیخوڕ و گەمژەی بە سود و داخ لە دڵ و کەمئاگا بە خەستی بەڕێوە دەچێت، بۆ ئەوەی سود لە گەندەڵی و خراپی حوکمڕانیی و شەڕی ناوخۆ و نامۆدێرنی دەسەڵاتی باشور ببینرێت بە مەبەستی ئامانجێکی جیاوازتر و گەورە تر. زیاتر لە دوو هەزار و پێنج سەد ساڵ لەمەوپێش ستراتیژیستی گەورەی چینی سەن تزو ڕوانگەیەکی داڕشت کە هەتا بێت کاریگەری زیاتر دەبێت. بەلای ئەوەوە شەڕ ئەوە نیە ڕوبەڕوی دوژمنەکەت ببیتەوە&nbsp;ڕوبەڕوو بەڵکو چۆن لە ناوەوە دەیگەنێنیت. ئەم پرۆسەیە لە لایەن زۆربەی زۆری دەزگا و ناوەندە سیخوڕییەکانی دونیاوە پیادە دەکرێت. لە سەردەمی ئەمڕۆدا بە هۆی گەشەی تەکنەلۆجیاو گەیشتنی ئەو تەکنەلۆجیایە بە هەموان و لە ڕێگایەوە گەیشتی زانیاری بە هەموان، جەنگی نازانیاری یان زانیاری هەڵە یان چەواشەکاریی بوەتە کارێکی ئاسانتر. ئەمڕۆ بە ئاسانی خەڵکانێکی زۆر دەخزێنرێنە نێو دونیایەکی ئڵۆزی دروستکراوی ئاراستەکراوەوە. هیچ کاتێک هەستم بەچڕی ئەم دونیایە نەکرد هێندەی کە کتێبەکەی مایک رۆپچایلدم خوێندەوە، دەربارەی دروستبونی&nbsp;گروپی Qanon لە ئەمەریکا. گروپێکی ڕاستەڕەوەی توندڕەوی ترەمپ-دۆست. بەم جەنگە دەڵێن شەڕی دەرونی یان disinformation. بەکورتی چۆن سود لە قەیرانەکانی خەڵکانێک دەبینیت بۆ ئاراستەکردنیان بەو ئاراستەیەی کە دژ بە بەرژەوەندی خۆیانە و بە سودی تۆیە، بەڵام خۆیان لە پێچەوانەکەی تێگەشتوون. بەو مانایە خۆیان وەها دەزانن کە تۆ فریادەرەسیت، چونکە تۆی فریودەر وونیت. کەس هێندەی کۆنە سیخوڕی کەی جی بی یوری بێزمینۆڤ ڕاشکاوانە دەربڕی ئەم گەمەیە نیە. یوری باس لە ئەوە دەکات کە چۆن بڕی زۆری کاری دەزگای سیخوڕی سۆڤیەت بۆ ئەوە بوو کە چۆن گەلان لە ناوەوە ڕوسوا بکات. ئەم پرۆسەیە بە چەند قۆناغێکدا تێدەپەڕێت: قۆناغی یەکەم، کە درێژخایەنە و زەمینەسازە قۆناغی نەهێشتنی ورە یان کەسایەتی کەسەکانی ناو کۆمەڵگایە. ئەم پرۆسیە کاتێک دەگاتە لوتکە کە زۆرینەی خەڵک یان نەوەیەک لە کۆمەڵگا گەورە دەبن لە سایەی ئەم جەنگە دەرونییەدا و تێڕوانییان بۆ واقیع بە تەواوی گۆڕاوە، یان مێشکیان بە جۆرێک شۆراوەتەوە کە جارێکی تر بە ئاسانی ناتوانن واقیع هەست پێبکەنەوە. بیزمینۆڤ دەڵێت تێکشکانی ڕۆح یان نەمانی باوەڕ بە خود، (دیمۆراڵەیسەیشن)، پرۆسەیەکە بە کە بە ئاسانی ناتوانرێت بۆ دواوە بگەڕێنرێتەوە. لە دۆخی وەهادا چیدی ڕاستی و حەقیقەت و واقیع هیچ بەهایەکیان نیە، سەلماندن و دۆکیومێنت و بەڵگە هیچ کاریگەرییەکی نیە. کاتێک ئەم دۆخە فەراهەم دەبێت، قۆناغی دواتر قۆناغی دروستکردنی ناسەقامگیرییە. کە زۆر کەمتر لە قۆناغی پێشووتر دەخایەنێت. لەم قۆناغەدا بنەما سەرەکیەکانی گەلێک دەکرێنە ئامانج: وەک ئابوری، پەیوەندییەکان، سیستەمی بەرگریی. پاش ئەمە قۆناغی سێیەم دێت کە قۆناغی قەیرانە. کە قەیران دروست دەبێت زەمینەدەسازێت بۆ دەستوەردانی ئەوانیتر بۆ ئاساییکردنەوە. لەم قۆناغەدا ئیتر وڵات لە ئاستی ناخی کەسەکان، دونیابینییان، پاشان ژیانی رۆژانەیان بە تەواوی دەستی بە سەرا دەگیرێت. لێرەدا دوو پرۆسە لە ئارادایە، یەکەم، مێشک شۆردنەوە، دووەم، وەرگرتنی ئەو زانیاریانەی کە لە مێشکشۆرەکانەوە دێت. یەکەمیان دس-ئینفۆرمەیشنە، دووەمیان، مسئینفۆرمەیشنە. هەمیشە هەردوو پرۆسەکە لە ئارادان. هەروەها پرۆسەکە بە ڕاستەوخۆیی و ناڕاستەوخۆیی بەڕێوەدەچێت، لە لایەن سیخوڕ و گەمژەی بە سودەوە. [چەمکی گەمژەی بە سود، بە گشتی دەوترێت کە لینین دایڕشتوە، بەڵام لە ڕاستیدا، کۆمیدیاکەرێکی ئیتالی دایهێناوە، مەبەست لێی ئەو نیمچە ڕۆشنبیرانەن کە باوەڕیان پێدەهێنرێت بە کۆمەڵێک شت کە بەرنامەی خەڵکانێکی ترە، بەڵام ئەوان وەها دەزانن بەرنامە و دونیابینی خۆیانە]. دۆخی داڕمانی تاکی کورد، پاشان ئەگەری داڕمانی سەرجەم پرۆسەکە بە چەند قۆناغێک بە ڕێوەچوو. قۆناغی یەکەم، هەردوو یەکێتی و پارتی نەیانتوانی جۆرێک لە سیستەمی سیاسی دابڕێژن کە لە خۆگربێت، بەو مانایە هەوڵی ئەوە بدات کە چۆن کۆمەڵگا لە خۆی بگرێت، ئینکلوسیڤ. بەڵکو ئەو گرێ دەرونیی و دەزگایی و ئاگاییانە کە لە سەردەمی پێشوترەوە هەیانبوو درێژەیان پێدا. ئەم دۆخە بە دەست گرێی دەرونی و شەخسی و کەمی ئاگایی و ترس لە زانیاری و ڕکەبەری ئەویتری باڵ و شەخسی دەیناڵاند و دەناڵێنێت.ئەم قۆناغە لە لایەن کۆمەڵگای کوردییەوە بەرگریی لێنەکرا، بەڵکو بە زۆری قبوڵکرا، لە بەر نەبونی زانیاری و ئاگایی و دەزگای نوێ و ڕێگەپێنەدانی. نەبونی توانای دەستنیشانکردنی گرێکان و هەوڵدان بۆ چارەسەریی بەردەوامی دا بە هەڵە بە دوای هەڵەدا. ئەمە دەرفەتێک بوو بۆ هێزە ئیقلیمیەکان بۆ ئەوەی لە ڕێگایەوە ئیدارەی هەرێم بدەن وەک جێگایەک کە هەرگیز نەتوانێت بە سەر کێشە سەختەکانیدا سەرکەوێت. ئەمە لە شەڕی ناوخۆدا بە چڕی دەستی پێکرد. کاتێک لە ١٩٩٨ ڕێکەوتنی واشنتۆن دەکرێت، تورکیا جەخت لە سەر دوو زۆنی هەرێم دەکاتەوە. ئەم جەختکردنەوەیە بە نیازی پەرت بکە و زاڵبە بوو. سیاسییەکانی هەرێم، ئەمەیان پێخۆش بوو چونکە بەلای ئەوانەوە حوکمداری یانی ئەوەی کە ئەوان حوکمداربن، نەک بەڕێوەبردنی کاروباری کۆمەڵگا. قۆناعی دوای ئەمە قۆناغی کرانەوەیە. کۆمەڵگای کراوە، ئەگەر ئامادەنەبێت بۆ کرانەوەکەی ئەوا کرانەوەکەی دەبێتە مایەی هەڵوەشانی. بەڵام ئەگەر ئامادەبێت ئەوا بە پێچەوانەوە دەبێتە مایەی بەهێزیی. بەڵام کۆمەڵگای کوردی ئامادەنەبوو بۆ کرانەوە، چونکە خەسڵەتی کرانەوە، بەو جۆرەیە کە ئەگەر لە هەناوی خۆتدا هێز و چوارچێوەکانت نەبێت بۆ ئەوەی لە گەڵ ئەوەی دێت مامەڵە بکەیت، ئەوا بە ئاسانی دەبیتە نێچیریی ئەوانیتر. کورد نە خاوەن کەلتورێکی وەها پتەوبوو کە بتوانێت بەرگەی ئەمە بگرێت نە دەزگاکانی نوێی وەک زانکۆ و میدیا و ڕۆشنبیرانی هێندە تۆکمەبون کە بتوانن مەتەرێزێکی وەهای بۆ درست بکەن هەتا بتوانێت خۆی بە دونیا دەوڵەمەند بکات. بۆیە بوو بە بەرخۆری دونیا نەک سودمەندبوون لێی. دیارە هەندێک هۆکاری تر پاڵنەری گەورەبوون بۆ ئەمە. یەکێک لە گەورەترین هۆکارەکان بەشاربونی خێرای کۆمەڵگای کوردییە. ئەم پرۆسەیە مرۆڤی کوردی لە زۆر ڕەگی دابڕی و بە هەندێک ڕواڵەتی ڕوکەشی ناساند. بەڵام بەبێ بونی توانای جوڵەی خێرا. لێرەدا چەمکێکی دۆلۆزی هەیە کە ڕایزۆمە، بە مانای کشان بە سەر ڕوکەشدا بەبێ بونی ڕەگ، بەڵام ئەمە بۆ مرۆڤی کورد سەختە بەرجەستە بێت. ئەو جەدەلەی لە نێوان داربون و هەرێزبوندا هەیە لێرەدا جێگای بایەخە. دار ئەو بونەوەرەیە کە ڕەگی هەیە، لە جێگای خۆیدایە، کاتێک ڕەگەکانی دەچنە قوڵایی و تاریکی خاک، پەلەکانیشی لە شینایی ئاسماندا پەلوپۆدەکەن. بەو مانایە هەردوو پرۆسەی ئازارچەشت و چونە قوڵایی و پەلکشان و چونە پانتایی هەیە. بەڵام مرۆڤی شاریی لەم ئەزمونانە دادەبرێت، ئەگەر سیستەمی نوێ نەبێت ئەوا لە دونیایەکی شلی هەمیشە گۆڕاودا توشی دڵە ڕاوکێ دەبێت. [بۆ ئەم پاشخانە لە ئاستی ئەوروپادا کە کەسێکی وەک کارل مارکسی تیادا دروست دەبێت، تێگەیشتن لە پەیڤە شیعرییەکانی ناو مانیفێستی کۆمیونیزم بە سودە]. شار پانتایی شل بونەوەیە. ئەمەش هۆکاری ئەو دوفاقیەیە کە ئەمرۆ دونیای کوردی بە دەستیەوە دەناڵێنێت، لە لایەک دەیەوێت لە هەموو نوێیەک سودمەندبێت لە لایەکی تر لە هەموو نوێیەک دەترسێت، بۆیە دینداریی توندی تیک-تۆکی بەرهەم دێت. کە خەڵکی کورد پەرتبون و هەڵەی گەورەیان کرد و ڕەگیان نەما و بە ئاسانی کرانەوە لە بەرامبەر ئەوانیتردا، ئەوا بوون بە نێچیری پرۆسەی مێشک شۆردنەوە. ئەم پرۆسەیە ئەمڕۆ لە ئاستێکدایە کە کورد بڕوای وەها نیە کە دەتوانێت خۆی خۆی ڕزگار بکات، هەر گروپێک فریادەرەسێکی بۆ دیاری دەکەن. هەموو هێزە کوردیەکان بڕوایان وەهایە ئەگەر پشتیوانێکی دەرەکیان نەبێت نامێنن. کۆمەڵگای کوردی لە دۆخێکی ئاڵۆزی داڕماندایە. دۆخێک کە ناتوانێت وێنای دونیایەکی جیاوازی پێ بکرێت. هەموان بە ڕازی و ناڕازی هەوڵی درێژەپێدان بە یەک مۆدێل دەدەن. ئەوەی بەغداییە، تارانی، هەولێریی یان ئەنکەرەیی هەموو هەر هەوڵی ئەوە دەدەن پەیمانی ئەوە دەدەن کە ئەوەی هەیە وەک خۆی لێبکەنەوە و درێژەی پێبدەن. لە کاتێکدا هەموو دەبوو لە ئەوە بە ئاگابن کە ئەوەی هەبوو تێپەڕیی. جیاوازی نێوان کۆمەڵگای خاوەن کەلتور و کۆمەڵگای بێکەلتور ئەوەیە کە کۆمەڵگای بێ کەلتور لە بەردەم قەیرانەکاندا دادڕمێت یان دەبێتە نێچیرێکی ئاسانی هێزەکانی تر، بەڵام کۆمەڵگای خاوەن کەلتور لە بەردەم قەیراندا فێری نوێ و داهێنان و بەرگریی و بەرخودان دەبێت.

چۆن کوردی باشور کۆتاییهات؟

تێگەیشتن لە ئاستی فیکری ململانێی نێوان ئیسرائیل و فەلەستین گرنگە چونکە ڕەهەندە فیکریەکەیەتی کە بنەمای ڕەهەندە جیهانیەکەیەتی. لە هەمانکاتدا دۆست و دوژمنەکان لە سەر بنەمای ڕەهەندە فیکرییەکەی وابەستە دەبن. دیارە ئەم نەخشە فیکرییە لە ئێستادایە، چونکە گۆڕانکاری زۆر بە سەر ڕەوتی فیکریی هەردولادا هاتوە. یەکەم، ئیسرائیل لای ڕاستڕەوەی ئەوروپی، وەک وڵاتێکی عەلمانی و دیموکراسی دەبینرێت. بەڵام لای چەپ جیاوازە: جاران چەپ دۆست بوو، بە هۆی هەست بە گوناهکردن و هەروەها هاوشێوەیی بیری ئیسرائیلی و فەلەستینیەکان لە گەڵیاندا. پارتی کار کە ئێستا پارتێکی چەپی لاوازە لە ئیسرائیل، دامەزرێنەری ئیسرائیلە. بزوتنەوەی فەلەستینیەکان هەروەها جاران چەپ بوون. دووەم، ئێستا چەپی ڕۆژئاوایی ئیسرائیل بە چەند شێوەیەک دەبینێت: یەکەم، وەک کۆڵۆنییەکی هاوردە، بۆ تێگەیشتن لەمە دوا کارەکانی مەحمود مەمدانی گرنگە. هەروەها هەندێک بە ئاپارتایدی ناودەبات یانی هاوشێوەی باشوری ئەفریقای جاران کە لە سەر بنەمای جیاکاریی ڕەگەزی حوکمدەکرا. سێیەم، هەندێک چەپ حەماس و حیزبوڵا وەک بەشێک لە بزوتنەوەی چەپی جیهانی دەبینن چونکە دەچنە خانەی دژە ئیمپریالیزمەوە، دیارترینیان بیرمەندانی فیمینیستن، وەک جودیپ باتلەر. چوارهەم، ناوەندە فەرمیەکانی ڕۆژئاوا&nbsp;حەماس وەک تیرۆریست دەبینن. تیرۆریست یانی نەبونی هیچ پرسێک یان دیدێکی فیکریی بەڵکو توقاندن وەک ئامانج. ئەم پۆلنکارییە زیانی زۆری لە سروشتی پرسەکە داوە، چونکە مافی قسەکردن و نوێنەرایەتی و مرۆڤبونی لێسەندوەتەوە. ئەمە بە هەمانشێوە لە پرسی کوردانی باکوردا پیادە دەکرێت. پێنجەم، بە هۆی هەڵکشانی ڕەوتی پۆست-کۆلۆنیالیزم، پرسی ئیسرائیل کەوتە ژێڕ ڕەخنەوە. ئێستا وەک جاران لە ناو کۆمەڵگادا پشتیوانی ناکرێت. ئەمەشە دەبینین بوار بە ڕەخنە لە ئیسرائیل دەدرێت لە کەناڵە فەرمییەکانەوە. شەشەم، سەرزەمینی فیکریی لە ڕۆژئاوا زۆر جەنجاڵ و ئاڵۆزبوە. چەپ و ڕاست زۆر لە یەکتر نزیکدەبنەوە، بۆ نمونەی کەسێکی وەک هایدگەر لای چەپ و ڕاست و ئیسلامیش قبوڵە لە بەر دژایەتی بۆ ئەمریکا و تەکنەلۆجیا و مەیلی بون و ڕۆحانیەت. ئەمە لە بزوتنەوەی وەک پارێزەری شۆڕشگێڕدا دەیبینین. یان لە تیورەی ناڵی ئەسپ، بە مانایە کاتێک دوو ئاراستەی دژ توندئاژۆ دەبن، هەتا بێت زیاتر لە یەکتر نزیک دەبنەوە، ڕەنگە کەسایەتیەکی وەک هێربەرت مارکۆزە، نمونەیەکی باش بێت. ئەم سەرزەمینە هێندە دۆستی ئیسرائیل نیە. بەڵام تەکتیکیەن لە گەڵ بزوتنەوە ئیسلامیەکاندایە، کە لە کرۆکدا یان لە شوێنی جیاوازدا دژ بە یەکن. حەوتەم، ئیسرائیل لە ناوەوە بەرەو فاشیزم و دینداریی و پشت بەستن بە هێز دەڕوات. ئەمەش وەهای لێکردوە دۆستەکانی لە سەر ئەم بنەمایانە هاوسۆزبن

ئیسرائیل و فەلەستین: خوێندنەوەی فیکریی

ئایا کورد لە عێراق بەرەو کوێ دەچێت؟ با بێین لە بنەماکان بنواڕین. ماوەی ڕابوردوو کارم لە سەر پەیوەندی هەرێم و بەغدا کرد بۆ ناوەندێکی بیر. ئەو پرسیارەی بە دوای وەڵامیدا دەگەڕام ئەوە بوو ئایا هەرێم و بەغدا دەتوانن بگەنە ڕێکەوتنێکی درێژخایەن؟ بۆ وەڵامی ئەمە پێویستم بە زانینی چیەتی پەیوەندییەکە بوو. ئایا هەولێر و بەغدا چ جۆرە پەیوەندییەکیان هەیە؟ ئەم پرسیارە ئاسان نەبوو وەڵام بدرێتەوە. ئایا پەیوەندییەکە دەستوریی فیداڕاڵییە، وەک ئەوەی لە دەستوردا باسکراوە؟ هەندێک لە نوخبەی کوردی دەڵێن، فیدرالیزم جێ بەجێ نەکراوە لە عێراق، بۆیە کێشە هەیە. چارەسەر ئەوەیە کە دەبێت فیدرالیزم فەراهەم بێت. بۆ نمونە فیدڕالیەت پێویستی بە بونی ژوری دووەمی پەرلەمانە کە لە سەر بنەمایەکی یەکسانتر داڕێژرابێت نەک لە سەر بنەمای زۆرینە و کەمینەی ژوری گشتی. [لێرەدا نازانم لە ئەدەبیانی کوریدا بۆ ژورە جیاوازەکانی پەرلەمان چی دەوترێت، لە زمانە ئەوروپیەکاندا هەردوو ژور و ماڵیش بەکاردێت، بۆ نمونە لە مۆدێلی وێستمینستەردا ماڵ بەکاردێت، هاوس ئۆف کۆمۆن بۆ نمونە، بەڵام لە مۆدێلی کیشوەری ئەوروپیدا زیاتر ژور بەکاردێت، بۆ نمونە لە زمانی هۆڵەندیدا کامەر بەکاردێت]. هەروەها نەبونی دادگای فیدڕاڵیی، چونکە ئەوەی هەیە شەرعیەتی نیە یان لاوازە، بەڵام ئەوەشی کە دەبێت دروست بکرێت کێشە لە سەرە.لە بەرامبەر ئەمەدا نوخبەی سیاسی عێراقی وەها دەبینێت هەرێم زیاتر لە فیدڕالی هەیە. فیدڕاڵ لای ئەوان وەها دەبینرێت کە مافی پەیوەندی دەرەکی و دەروازە و گرێبەست و واژۆ و سەربەخۆیی ئابوری نیە. لە دونیادا فیدڕاڵیەت چەندەها نمونەی هەیە. هەندێک فیدراڵیەت هەن تەنها ئیدارین، بە تایبەت لەو وڵاتانەی کە تاک نەتەوەن، وەک ئەڵمانیا و نەمسا. هەندێک فیدراڵی تر هەیە جۆرێک لە سەربەخۆیی و خواستی سەربەخۆیی هەیە، بۆ نمونە سکۆتلەندا و کەتەلۆنیا. دەستور فیدراڵیە، بەڵام فیدرالیزم چەمکێکی کیشە لە سەرە. لە دونیای کوردیدا لێکۆڵینەوەم تایبەتم بەم بوارە نەبینی. بەڵام بیانییەکان کاری زۆری تیوریی و کردارییان لە سەر کردوە. بۆ ئەوەی بزانین فیدرالیزمی عێراقی دەبێت چۆن بێت، دەبێت سەرەتا بزانین وەڵامی ئەو پرسیارە چیە، ئایا بۆ عێراق لە ناوەندییەوە گۆڕا بۆ فیدرالی؟ ئایا ئامانجی فەرمی هێشتنەوەی یەکێتی عێراقە. عێراق وڵاتی کێیە؟ وەڵامەکەی رون نیە لە نێوان سوننە و شیعە و کورددا. کورد نایەوێت ببێت بە خاوەنی عێراق وەک شیعە و سوننە، بەڵکو دەیەوێت وەک خۆی هەبێت یان ئەگەر بۆی بلوێت جودابێتەوە.عێراق کە زۆربەی تەمەنی سوننەبوە، ئێستا بە پرۆسەیەکی چڕی بە شیعەبوندا دەڕوات، لە ئاستی سیاسی و کەلتوری و فەرهەنگی و یاساییەوە. ئەمەش وەها دەکات کە عێراقی فرەیی یان ناناوەندێتی بکەوێتە ژێر پرسیارەوە. بۆ نمونە شیعە لە هەر پانزە پارێزگاکەی عێراقی عەرەبی لیستی هەڵبژاردنیان هەیە بۆ هەڵبژاردنی ناوخۆ، تەنانەت لە ئەنباری تەواو سوننەشدا. لێرەدا نەبونی فیدرالیزمێکی ڕون بۆ عێراق هەمیشە دیموکراسی دەگۆڕێت بۆ ئامرازی سەپاندنی زۆرینە بە سەر ئەوانیتردا. کەواتە، وەک مەحمود مەمدانی لە کەیس ڕوەندادا پێمان دەڵێت دیموکراسی چارەسەرنیە، بەڵکو ڕەنگە هۆکاری قڕ کردن بێت. دیارە قڕکردن تەنها ئەوەنیە خەڵک بگریت و زیندە بەچاڵی بکەیت، بەڵکو ئاوارەکردن، پەراوێزخستن، برسیکردن، ڕێگەنەدان بە گەڕانەوە هەموو بەشێکن لەو پرۆسەیە یان زەمینەسازن. ئەگەر تەماشای کوردانی ئێزیدی و کوردانی شیعەی حەمرین بکەین دەبینین لە سەردەمی ئەم حکومەتەی عێراقدا هەردوو ڕوبەڕوی جینۆساید بونەتەوە. کێشەی سەرەکی شیعە نەبونی باوەڕە بە خۆی و هەروەها نەبونی شەرعیەتە. بۆیە زۆر دەترسێت لە هەموو ئەگەرێک، بە تایبەتی لە لایەن سوننەوە. ئەمە بەرونی لە دۆخی جورف السەخردا دەیبینین.دەستوری عێراق بە ئەنقەست لە لایەن نوسەرانییەوە بە ناڕون نوسراوە، هەتا پاشان ڕێگا بە پرۆسەی سیاسی بدات بگاتە چارەسەر لە سەر پرسەکان. ئەمە زۆر بە تایبەت لە ئەو بوارانەی کە ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە کوردەوە هەیە وەک خاک، سامان، دەسەڵات و پەیوەندیی. بەڵام سیاسەت وەک هێز گەشەی کرد. پێکەوەبونی سیاسەت و هێزی ڕوت زەمینەی ئەوەی ڕەخساند کە هاوسەنگی هێز ببێت بە ڕێسای سەرەکی پەیوەندی نێوان هەرێم و بەغدا. پرسینسیپی هەرە سەرەکی هاوسەنگی هێز ئەوەیە کە بەهێز خاوەنی ڕەواییە. بۆ بەهێز بۆی هەیە ئەوەی دەیەوێت بیکات و لاوازیش دەبێت ئەوە بچێژن کە دەبێت یان ناچارن، وەک تیوسەدایس لە جەنگی پۆلۆپینەسیان هەڵیئێجا.ئێستا بەغدا کورد واتەنی داشی سوارە. بەم پێیە لە پرۆسەیەکی لە قاڵبداندایە هەتا هەموو تواناکانی هەرێم کۆتایی پێبهێنێت و بیکاتە یەکەیەکی ناوخۆیی کۆنترۆڵکراوە. لەم پێناوەدا دادگا و یاسا و بودجە و زۆر ئامرازی تر بەکار دەهێنێت. لێرەدا دادگای فیدڕالی هەم وەک ئامراز و هەم ئەکتەرێکی سیاسی ڕۆڵ دەبینێت. ڕۆڵی دادگا لەم پرۆسەیەدا ئەوەیە کە هەرێم وەک بەغدا لێبکات، یان لێبکاتەوە. ئەم پرۆسەی هۆمۆجنیویەتی دژ بە پرینسیپی فیدرالیە کە دەبێت چوارچێوەیەک بێت بۆ فرەیی. دیارە سواری داشی دادگای باڵا، هۆکارەکەی ئەوەیە کە دادگا لە هەرێم سیاسییە، هەروەها سیستەمی هەرێم ناشەرعیە و ئاسانکاری دەکات بۆ دەستوەردان. بەغدا لەم پرۆسەیەدا لە دۆخێکی کافکاییانەدایە. دۆخی کافکایی لەم پرسەدا یانی هەبونی ئاڵۆزییەکی زۆر لە بڕیارداندا، دیارنەبونی بڕیاردەری سەرەکی، زنجیرە ئەکتەرەکان بەردەوام بە شێوازی جیاواز، فشار و هەوڵی گۆڕانکاریی و دەستوەردان دەدەن. هەرێم هەتا بێت ناچارە زیاتر زەلیل و ملکەچ بکرێت. ئەمەش وەهای کردوە کە کرۆکی پەیوەندییەکە وکە پەیوەندی نێودەوڵەتی لە سەر بنەمای زەلیلی بێت.ئێستا پرسیارەکە ئەوەیە کە هەتا چەندێک هەرێم لاوازدەکرێت. لە ئەدەبیات و مێژوی زاڵ و مەزڵومدا، ڕۆژئاوا وەک مۆدێلێک زۆر دڕندەیە. ڕۆژئاواییەکان لە هەر کوێ بە سەر هەر لایەکدا سەرکەوتووبن، کارێکی وەهایان کردوە کە هەموو تواناکان لە نەیارەکانیاندا بسڕنەوە. تەماشای خەڵکە ڕەسەنەکانی ئەمریکاکان و ئوسترالیا و ئەو جێگایانە بکە. لێرەدا بە تەواوی نازانین کە کێ بڕیاردەرە لە بەغدا، حکومەت (سودانی)، چوارچێوەی هەماهەنگی یان ئێران یان هەمویان. هەندێک کەس پێیان وایە ئێران لە هاوکێشەکەدا نەبێت باشترە، هەندێکی تر وەهایان دەگوت کە بە پێچەوانەوە، بەبێ ئێران خراپتر دەبێت، چونکە ئێران نایەوێت عێراق زۆر لاوازبێت یان زۆر بەهێزبێت بۆیە مانەوەی کورد وەک هێزێک لە خزمەتی ئەم هاوکێشەدایە. ئەگەر سەیری سوننە بکەین وەک مۆدێل، ئەوا تێکشکان و زەلیلکردن ناکۆتایە. پەرتبونی کورد، پەنابردنی بۆ هێزە شیعییە توندڕەوەکان، هەڵپەی هێزی کوردی بۆ سەرکەوتنی خۆی وەک کەس و هێز هەموو زەمینەسازن بۆ کۆتایی ڕۆڵی کورد. لە لای کورد خۆیەوە، دۆخەکە باشتر نیە. لە بەر نەبونی ئاگایی و خواست بە دەزگایی بون، کورد هەوڵ نەداوە پرسی خۆی بە دەزگایی بکات. لە ڕاستیدا پرۆژەیەکی کوردی لە عێراقدا بونی نیە، بەڵکو ئەوەی هەیە هێزە سیاسییەکان و پاشان کەسایەتیە سیاسیەکان بازرگانی سیاسی بەم پرسەوە دەکەن. بۆیە چارەسەر نەبونی پرسەکە، بە سودی زۆرێک لە نوخبەی سیاسییە. بەم پێیە ئەکتەرەکانی ناو کایەی سیاسی یان ئەکتەرەکانی نێوان کورد و عێراق هەموو پرسەکە وەها دەبینن کە کێڵگەیەکە بۆ بەهێزبون و مانەوەی خۆیان. ئەمەش وەهایکردوە کە پرسی کورد، پرسێکی سەرەکی نەبێت، بەڵکو هەتا ئاستێکی زۆر لاوەکی بێت. هەم کورد و هەم عێراق پێویستیان بە لە قاڵبدان و ڕوانگەی جیاوازە بۆ ئەم پرسە. ئەگینا دۆخی هەڵکشان و داکشان، دەستوەردان و بەکاربردنی دەرەکی، نەبونی چارەسەر لە خەسڵەتە سەرەکیەکانی دەبێت بۆ سەردەمانێکی زۆر.

بابەتەکانی سەردار عەزیز