چەندرۆژێك لەمەوپێش تۆم باراك نوێنەری سەرۆکی ئەمریکا بۆ سووریا، لە چوار چێوەی لێدوانە وروژێنەرەکانی و لە دەرەوەی رۆتینە دیبلۆماسییە دەمامك دارەکان، خۆی لە بەرگی تیۆرسینێکی سیاسیدا خستە روو، وێناو پێناسەیەکی بنەرەتخوازی جیاوازی دەربارەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست خستە ڕوو. بەجۆرێك ئەگەر تاکو ئێستا چەمکی خۆرهەڵاتی ناوەراست ئاماژە بووبێت بە ناوجەیەکی جیۆسیاسی و کۆمەڵێ دەوڵەتی دیاریکراو، ئەم جاری کۆتایی ئەم پێناسەو وێنایەیداو ڕایگەیاند، هەر لە بنەرەتەوە شتێ بەناوی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بوونی نییە. وەك فەزاو بۆشاییەکی گەورەی سیاسی و شارستانی خستیە ڕوو.کە هێشتا لە چاخی پێش مۆدێرنەو دەوڵەتدا دەژیت، ئەگەر باس لە رواڵەتە ماددییەکانی مۆدێرنەش بکرێت، واتە ڕووە مادییەکەی شارستانییەتی نوێ، بە وتەی بورهان غلیۆن، ڕن چیرۆکی مۆدێرنەیەکی تێکشکاو ناکاممان بۆ دەگێڕێتەوە.باراك رن ی وەك مەڵبەندێك بۆ دەرکەوتنی گوندو بنەماڵەو خێڵەکان وێناکرد،کاتی خۆی ئینگلیزو فەرەنسییەکان لە چوار چێوەی ڕێکەوتننامەی سایکس بیکۆدا،هەندێ دەوڵەتیان لە شێوەی دەوڵەت نەتەوەدا تێدا بنیات ناوە، کەبە وروژاندنی بابەتی ئەوەی بنەرەت لەم ناوچەدا گوندو ناوچەو خێڵە، دەچنە شوێنی نەبووان، واتە بەدەوڵەت لە قەڵەم نادرێن. هەڵبەت پێش ئەو بیرمەندی سیاسی ئەمریکی فۆکۆیاما لە کتێبەکەی خۆیدا (بیناکردنی دەوڵەت) ئاماژەی بەوە کردبوو، کە ئەو دەوڵەتانەی لە چوارچێوەی سایکس بیکۆدا دامەزراون بە دەوڵەت دانانرێن. منیش لە نووسین و چاوپێکەوتنەکانمدا بە قەوارەی نێودەوڵەتیم داناون، واتە تەنها بەرواڵەت و لەچوارچێوەی مەرجە شکڵییەکانی یاسای گشتی نێودەوڵەتی بەدەوڵەت دادەنرێن، دەنا بەدەربڕینی بیرمەندی مەغریبی عەبدوڵڵا عەروی، بەرهەمی کارلێکی عەقڵانییەت و ئازادی و کلتوری دەوڵەتداری نین.بەڵام ئەوەی بۆ ئێستاو لە پەیوەندی بە لێدوانەکانی باراك و جەنگ و ئاڵوگۆرەکانی ناوچەکە گرنگە، ئەم دیوە زانستی و ئەکادیمی و دامەزراوەییە نییە، بەڵکو دەستنیشانکردنی ئەو وێناو ستراتیژە سیاسیەیە لە پشتی ئەم وێنا کردنەوەوە هەیە ووەستاوە. کۆبوونەوەی سەدان جنراڵی ئەمریکی لە پنتاگۆن، ئاماژەی ترەمپ بەوەی شتێکی گرنگ لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست بەرێوەیەو گەڕانەوەی سزاکان بۆ سەر ئێران کەبەشێوەیەکی گشتی وەک بەشێ لە زەمینە سازکردن بۆ لێدانی لە قەڵەم دەدرێت، دەریان خست، کە لێدوانەکانی باراك هەروا قسەی هاکەزایی و سەرپێیی نین، بەڵکو بەشێك لە گووتارێك پێکدەهێنن، کە مەبەستیەتی تێکشکانی دەروونی درووست بکات، دەستکاری وێناو پێناسەو دابەشکردنە مێژوویی و تەقلیدییەکان بکات و رەوایەتی بەو ڕێکارو هەنگاوو میکانیزمانەش بدات، لە داهاتوودا دەخرێنە گەڕوو دەخرێنە خزمەت ستراتیژە لەوەو پێش داڕێژراوەکانەوە.بەگوێرەی ئەم دیدەو بینین و وێناکردنە نوێیە، ئەو رۆژهەڵاتی ناوەراستەی پێش سەد ساڵ لەمەوپێش لەسەر دەستی ئینگلیزو بەریتانییەکان نەخشەی بۆ کێشراو شکڵی پێدرا، لە سۆنگەی درێژەکێشانی جەنگ و ململانێکان، شکستی مۆدێرنەو دەڵەت و نەتەوەسازیی و درێژەکێشان و باڵادەستیی زهنییەت و کەلتووری پێش دنیای نوێ، هەرەسی هێناوە.قەوارەکان نەبوون بەدەوڵەت،ئاشتی و ئارامی نەچەسپاو. کێشەکان چارەسەر نەبوون، بۆیە تاراددەیەکی زۆر لە دۆخی سرووشتیی هۆبزیدا، واتە شەری هەمووان دژ بەهەموواندا دەژیت.لێرەشەوە ئەمجارەیان لەسەر دەستی ئەمریکییەکان پێویستیان بە دووبارە بنیاتنانەوەیە، ئەمریکییەکانیش کاتێك ئەمە دەکەن، هیچ ڕێساو یاسایەکی نێو دەوڵەتی کە حوکمی پەیوەندی نێودەوڵەتان دەکات پێشێل ناکەن، چونکە دەوڵەتانی ناوچەکە کۆمەڵێ خێڵ و تایەفەن لە بەفگی دەوڵەتدا، دەنا بەسیفەتی دەوڵەت بوونێکی ڕەسەن و تایبەت بەخۆیان نییە، بەواتایەکی تر دەستکردنی هێزە دەرەکییەکانن، نەك بەرهەمی پەرەسەندنێکی مێژوویی و نوێبوونەوەیەکی شارستانیی قووڵ. دیوی نەوتراوی ئەم وێنایەش ئەوەیە کە دۆخی ئێستای خۆرهەڵاتی ناوەراست هەمان دۆخی سەروبەندی داگیرکاری کۆڵۆنیالیستانەی دنیایە لە سەدەی هەژدەو نۆزدەدا.واتە کۆمەڵێ خێڵ و تایەفەو دەمارگیریی نەریتی لە ناوچەکەدا هەن، توانای چارەسەرکردنی کێشەکانیان و بوون بە دەوڵەت و نەتەوەیان هەیە.ئەم بیرکردنەوەش هێندە ڕادیکاڵە تەنانەت ڕیزبەندیی ڕۆژهەڵاتی ناوەراستی کۆن و نوێش تێدەپەڕێنێت، بە حوکمی ئەوەی ڕیزبەندییەکە دان بە بوونی دەوڵەتەکانی ناویدا دەنێت، کێشەکە لە جۆری بەرهەمهێنانی سیاسەت، ئیدارەدانی ململانێکان و سیستمی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیدا دەبینێتەوە، قۆناغی رابردووش لانی کەم لە هەندێ ئاستدا وەك قۆناغێك لەسەرەرێی خۆبنیاتناندا دەیبینێت، هەندێ دەوڵەتی وەکو تورکیاشی لە هاوکێشەکە دەکردە دەرەوە، بەڵام هەرچی تێزی نەفیکردنی خۆرهەڵاتی ناوەراستە، ئەم سنوورە تێدەپەڕێنێت، رەتی ئەوە دەکاتەوە کاتێك ئیمپراتۆریەتی عوسمانی رووخاوە، کۆمەڵێ دەوڵەت نەتەوە جێگەیان گرتبێتەوە، بەڵکو ئەوەی هەیە نیمچە فەوزایەکە، خێڵ و تایەفەو ناوچەکان نەیانتوانی نەتەوە درووست بکەن و ئەویش خاوەنی دەوڵەت نەتەوەی خۆی بێت. بۆیە ناوچەکە لە بازنەیەکی داخراودا دێت و دەچێت، کاتی ئەوە هاتووە، ئەم بۆشاییە جووگرافییە گەورە هاوشێوەی رابردوو نەمێنێت.چونکە هەرگیز ئاشتی تێیدا بەرقەرار نابێت. نابێتە بەشێکی سرووشتی لە جیهان. هەڵبەت هەموو ئەم وەسفانە ئیسرائیلیان لێ بەدەرە، چونکە ئەو تەنها بەمەیدانی و لەرووی جوگرافییەوە بەشێك لە خۆرهەڵاتی ناوەرست پێکدەهێنێت، دەنا درێژکراوەیەکی سرووشتیی خۆرئاواو بەتایبەتی ئەمریکایە. بۆیە ئەولەم چوارچێوەدا بە دەربرینی سارتەر بکەرە بابەت نیە، بەشێکە لە ستراتیژو هێزو توانای دووبارە بیناکردنەوەی ناوچەکەو پرکردنەوەی بۆشاییە ترسناکەکە. هەربۆیە ئەویش لە ئیدارەدانی جەنگەکەیدا بەهەمان لۆژیکی تۆم باراك و وێنای بۆ وڵاتانی ناوچەکە مامەڵە دەکات، واتە لەسنوورێکی دیاریکراو دەربچێت حسابی دەوڵەتیان بۆ ناکات، بە واتایەکی تر ئەگەر چی سنوورە فەرمییەکانی دەوڵەتە دەستکردەکانی ناوچەکە هێشتا فەرمین و نەسڕراونەوە، بەکردەوە ئیسرائیل وەك رەمزیی سەرەوەری وڵاتەکان سریونیەوە. واتە ئیدی سنووری وڵاتەکان رەمزی سەروەری نەماون، سنوورو سەروەری لێکدی جیاکراونەتەوە.هەموو ئەم دیدو خوێندنەوانەش پێمان دەڵێن، هێشتا جەنگ و گۆڕانکارییەکانی ناوچەکە لە گەرمەی خۆیاندان.هەڵقەی تریان ماوە، بە گوێرەی نەخشەوسترتیژەکان، وادەخوێنرێنەوەو دەبینرێن،گۆڕانکارییەکان قووڵ و هەمەلایەنە بن. کۆی ناوچەکە بەئاست و شێوازی جیاواز دەگرێتەوە. ئەگەر گۆڕانکارییەکی دراماتیکی ناوچەیی یاخود جیهانی ڕوونەدات و پێش بەم ستراتیژو نەخشەیە نەگرن.لێرەشدا هەقی خۆیەتی پرسیار بکەین ئەی ئێمە وەك خێڵە کوردەکانی ناوچەکە، وەك خێڵی نەریتی و سیاسی جی بکەین؟ چونکە لە ئێمەش جگەلەوەی بەشێکی مێژوو فەرهەنگی ناوچەکەین، لەساڵانی رابردووشدا بەهۆی شەری ناوخۆ، دابەشکردنی هەرێم و مل نەدان بە چاکسازییەکان لە هێزی پێشمەرگەو کۆڵەواری لە دامەزراندنی هێزێکی تۆکمەی نیشتیمانیی، نەبوونی دەستوور، سەروەری یاساو گەندەڵی و زۆر شتی تر،لەسەر ئاستی نەتەوەیش نەبوونی یەکتر تەواوکردنێکی نەتەوەیی روون، نەمانتوانی وێنەی گەل لە خۆمان نیشان بدەین، یاخود لانی کەم بیسەلمێنین خودان ناسیۆنالیزمێکی مۆدێرنین. بۆیە وێنای بنەرەتی و قووڵی ئێمەش هەروێنای خێڵە.بەڵام رەنگە، جەنگی دژ بە داعش، پێکەوە ژیانی ئاینی، نەکووشتنی سەربازی خۆرئاوایی، بێ رۆڵی لە سەد ساڵی ئەوەی لە ناوچەکەدا لەسەر ئاستی درووستکردنی بریاردا روویداوە، لە سۆنگەی چەوسانەوەو ژێر دەستیمان و بەرگری نەکردن لە مانەوەی واقیعی ئێستای خۆرهەڵاتی ناوەراست، لە سنوورێکدا دەستکاری وێنەکە بکەن. بەڵام ئەوە بەتەنها نە تکامان بۆ دەکات و نە هەڵیشمان دەستێنیتەوە، دۆخەکە خۆ کۆکردنەوەو بوون بەهێزی دەوێت. بۆ ئەوەی نەك هەر بەرگەی ئەو بومەلەرزە جیۆسیاسییە بگرین لە ناوجەکەی داوە، بەڵکو لە قۆناغی ئاوەدانکردنەوەدا، وێناو نەخشەی کوردستانێکی جیاوازتر لەسەرئاستی ئەوەی پێی دەوترا خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ببینین.

بابەتەکانی ئەبوبەکر کاروان

بومەلەرزەیەکی جیۆسیاسی و کۆتایی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست ؟