لە زانستی سیاسەتدا کێشە و ململانێکان لەنێوان وڵاتانی دراوسێ، یان ناوخۆی وڵاتان بەردەوام بوونیان هەیە، لە بنەڕەتدا هەموو کێشەکان کێشەی ستراتیژیین، بەڵام تێیدەکەوێ کە کێشەی تەکتیکییش هەبێت. کێشە تەکتیکییەکان دوو ئامانجیان هەیە، یەکەمیان خزمەتگەیاندنە بە ململانێ ستراتیژییەکان و دووەمیان سەرقاڵکردنی لایەنی بەرانبەرە بۆ دەستخستنی ئامانجێکی دیاریکراو.کێشە تەکتیکی؛ ئەو کێشانەن دروستدەکرێن و ماوەیان کورتە بۆ ئامانجێکی کاتی یان دەستکەوتێکی کاتی.تایبەتمەندییەکانی؛ ماوە کورتە، زۆرینەی جار پەرچەکرداری توندی نابێت، ئامانج لێی لادانی سەرنجی بەرانبەر و سەرقاڵکردنیەتی بۆ دوورخستنەوەی لە پلانە ستراتیژییەکانی، بەکاردێت وەک کارتێکی گوشار بۆ کاتێکی دیاریکراو.کێشە ستراتیژییەکان؛ چەند کێشەیەکی دیاریکراون وەک بەشێک لە دونیابینی سیاسی و پلانە گەورەکە بۆ ماوەیەکی زۆر درێژ کاریان لەسەر دەکرێت بۆ گۆڕانکاری لەژێرخان یان باڵانسی هێز لەنێوان وڵاتەکان.تایبەتمەندییەکانی؛ ماوە درێژە، زۆر بەوردی پلانی بۆ دادەنرێت وەک بەشێک لە دونیابینی سیاسەتی دەوڵەت، کاریگەری لەسەر ژێرخان، کۆمەڵگە و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان دروستدەکات، بەکاردێت بۆ دەستخستنی ئامانجی ئایدۆلۆژی یان هەیکەلیەت.بەم پێودانگە بێت کێشەکانی نێوان هەرێم و عێراق وەها دابەشدەبن؛ کێشە تەکتیکییەکان؛１- دواخستن و نەدانی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم (کێشەیەکی کاتییە و ئامانج لێی ئەوەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان سازش بکات و پابەندنی بڕگە و مادەکانی موازەنە بێت).２- ڕێگرتن لەدووبارە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێم لەڕێگەی تورکیاوە (ڕێکارێکی کاتییە لەچوارچێوەی ململانێی نێوان هەولێر و بەغدا لەسەر داهاتەکەی، وەک کارتێکی گوشاریش بەکاردێت لە دانوستانی نێوان هەردوولا لەسەر پرسی سەروەری بەسەر سەرچاوە سروشتییەکان).３- لێدوانی سیاسی توند لەنێوان هەردوولا و تۆمەت بەخشینەوە (وێناکردنی هەرێمی کوردستان کە هەرێمێکە پابەندی دەستوور نابێت و هەڕەشەی هەڵوەشاندنەوەی هەرێم، ئەمانەش زیاتر لەکاتی بانگەشەی هەڵبژاردن پەنای بۆ دەبرێت).کێشە ستراتیژییەکان؛１- کێشەی نەوت و گاز و پرسی سەروەربوون بەسەریەوە (هەرێم پێیوایە بەگوێرەی دەستوور مافی خۆیەتی وەربەرهێنان لە نەوت و گاز بکات، عێراق پێیوایە ئەمە پرسێکی نیشتمانییە و لە دەسەڵاتی حکومەتی فیدڕاڵ دایە).２- پرسی کەرکوک و مادەی ١٤٠.３- ناکۆکی لەسەر ناسنامە و سنوور و سەروەری.４- خوێندنەوەی جیاواز بۆ دەستوور.５- هەیکەلیەتی دەوڵەتی عێراق ئایا وڵاتێکی فیدڕاڵی تەواوە یان وڵاتێکی ناوەندییە (ڕەوتێک لە بەغدا هەیە لەگەڵ هەموارکردنەوەی دەستووردان یانیش هەوڵدەدەن بە یاسا دەسەڵاتەکانی هەرێم کەم بکەنەوە، لە بەرانبەردا هەرێم هەوڵی زیاتر فراوانکردنی دەسەڵاتەکانی دایە، ناکۆکی لەسەر شێوەی دەوڵەتی عێراق و سیستەمی سیاسییەکەی هەیە.６- هەوڵی سەربەخۆیی کورد (ئەگەرچی هەرێمی کوردستان شکستی هێنا لە ڕیفراندۆمی ٢٠١٧ بەڵام ئەمە پرسێکی کراوەیە، بەغدا هەموو هەوڵێک بۆ سەربەخۆی کوردستان بە گەورەترین مەترسی دەزانێت لەسەر یەکپارچەیی عێراق).پابەند نەبوون بە دەستوور وەک مەرجەع!لە گوتاری بەغدا و هەولێر هەمیشە بانگەشەی گەڕانەوە بۆ دەستوور و پابەندبوون پێیەوە دەبیستین، بەڵام پابەندبوون بە دەستوور لە بەرژەوەندی حوکمڕانی شیعە نییە، بۆیە دەبینین لە ڕابردوودا چەندین پڕۆژە و هەوڵ هەبوون بۆ فیدڕاڵیەتی پارێزگاکان بەڵام شکستیان پێهێنرا.شیعەکان، پاڵپشت بە دابەشکردنی پۆستە سەروەرییەکان و زۆرینەی دانیشتووان، خۆیانبە خاوەنی عێراق دەزانن و ڕێگرن لەوەی هەرێمێکی دیکەی فیدڕاڵ دروست ببێت، تەنانەت کاردەکەن بۆ هەلوەشاندنەوەی هەرێمی کوردستانیش، ئەمەشە وایکردووە ڕێگر بن لە دروستکردنی دامەزراوە فیدڕاڵییەکان کە لە دەستووردا ئاماژەیان پێکراوە.هەرێمی کوردستانیش لەگەڵ جێبەجێکردنی دەستوور نییە، چونکە تاوەکو پێش ڕیفراندۆم پەیوەندی نێوان هەولێر و بەغدا وەک پەیوەندی نێوان دوو وڵات دەبینرا کە کۆنفیدڕاڵی بەیەکەوەیانی گرێداوە، بەڵام شکستی ڕیفراندۆم پارسەنگی بەلای بەغدا شکاندەوە.خاڵێکی دیکە کە هەردوولا کۆکن لەسەری ئەویش دەرنەچوواندنی یاسای نەوت و گازە، بەهۆی خوێندنەوەی جیاواز بۆ مادەکانی ١١١ و ١١٢ـی دەستوور و مادەکانی دیکەی پەیوەندار بە ئیدارەدانی سامانە سروشتییەکان. بەغدا نایەوێت بە یاسا دان بەوەدا بنێت کە هەرێم دەسەڵاتی هەیە ئیدارەی سامانە سروشتییەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆی بکات و بازاڕسازی بۆ بکات، بەڵکو دەیەوێت ئەمە ببەستێتەوە بە پرسێکی نیشتمانی و دەستی بەسەردا بگرێت، هەرچی هەرێمی کوردستانییشە ئەو چەکە ئابوورییە گرنگە بخاتە دەست بەغدا، لەم بەینەدا متمانە نییە!جێبەجێکردنی مادەی ١٤٠، ئەمە خاڵێکی دیکەیە لە ناکۆکییەکان کە بەغدا بە هیچ شێوەیەک نایەوێت مادەی ١٤٠ جێبەجێ بکرێت و ئەو هەموو خاکە بە پیتە بە فەرمی بخرێتەسەر هەرێمی کوردستان، هیچ عەرەبێک لە بەغدا ئامادە نییە ئەو مادەیە جێبەجێ بکرێت، چونکە داننانە بە کوردبوونی ئەو ناوچانە، گەورەبوونی سنووری هەرێمی کوردستان یانی زیاتربوونی بەشی لە بودجە، هەروەها خاکێکی بە پیتە لەرووی سامانی سروشتی و کشتوکاڵ و ئاو.دارەکە کرمی لە خۆیەتی!گەندەڵی و ئیدارەدانی خراپ، هەروەها ململانێی نێوان پارتی و یەکێتی و نەبوونی متمانە بە یەکتری گەورەترین هەڕەشەن لەسەر پێگەی هەرێمی کوردستان. ئەم دوو حزبە لە ٣٠ ساڵی رابردوودا وەها لێکدوور کەوتوونەتەوە و نزیکبوونەتەوە لە تاران و ئەنقەرە کە ئەمە بووەتە بەشێک لە هاوکێشەیەکی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتیش، ناتوانن بەیەکەوە ئیدارەیەکی باشی داهاتی کوردستان بدەن، تەنانەت نەیانتوانیوە بازگەکانی نێوانیان هەڵگرن، هەولێرییەک تا دەگاتە سلێمانی دەبێت بە چوار بازگە تێپەڕێت، بە پێچەوانەوەش بۆ سلێمانییەک کە دێتە هەولێر.ئەگەر لە ٢٠٠٥ـەوە حیسابی بکەین کە حکومەتی هاوبەش پێکهێنرا، تاوەکو ئێستای لەگەڵ بێت پارتی و یەکێتی یەک دەقەش متمانەیان بەیەک نەبووە، ئەمەش هۆکار و بەربەستە کە ماوەی ١٠ ساڵ دەبێت ئەمریکا و هاوپەیمانان هەموو هەوڵێکدەدەن بۆ یەکخستنەوەی هێزی پێشمەرگە، بەڵام تاوەکو دێت دابەشبوونەکە قوڵتر دەبێتەوە.بە دیدی من زۆرینەی کێشەکان دەگەڕێتەوە بۆ سیاسەتی پاوانخوازی پارتی دیموکراتی کوردستان و تەخوینکردنی ئەوانی دیکە. پارتی بەهیچ شێوەیەک ئامادە نییە ڕۆژێک لە ڕۆژان ببێتە هێزی ئۆپۆزسیۆن، نەک هەر ئەمە بەڵکو ئامادە نییە پۆستی سەرۆک وەزیرانیش بە هێزێکی دیکە بدرێت.بیرمە لە دیداری ژمارەیەک ڕۆژنامەوان لەگەڵ کاک سەعدی پیرە وتم؛ ڕێکەوتنی ستراتیژی نێوان پارتی و یەکێتی گەورەترین گورزیان لە کوردستان داوە، تاوەکو یەکێک لەم دوو هێزە بە باوەڕەوە نەبن بە ئۆپۆزسیۆن و ئەوەی دیکە لە دەسەڵات بێت، کوردستان یەک هەنگاو پێش ناکەوێت و ناتوانرێت بەرەنگاری گەندەڵی ببینەوە، پرسی ئازادییەکانیش بەرەو پێشەوە ناچێت.بۆیە دەگەڕێمەوە و دەڵێم؛ کێشەی موچە لە بەغدا چارەسەر نابێت، بەڵکو بە هەڵگرتنی بازگەکانی نێوان هەولێر و دهۆک، هەولێر و سلێمانی چارەسەر دەبێت، بە یەکخستنەوەو بە نیشتیمانیکردنی هێزی پێشمەرگە، بە نیشتیمانیکردنی دەزگای ئاسایش و پۆلیس، بە سەروەری تەواوی دەسەڵاتی دادوەری، بە مەرجەعبوونی پەرلەمان نەک مەکتەب سیاسی حزبەکان، بە بەهێزکردنی دامەزراوە نیشتیمانییەکان، بە سەروەربوونی یاسا، بە ئەنجامدانی هەڵبژارنی پاک، بە گەڕانەوەی داهات بۆ وەزارەتی دارایی، بە هەڵوەشاندنەوەی موچەخۆرانی حزبەکان لەسەر داهاتی گشتی، بە نەهێشتنی بارەگا زۆرەکانی حزبەکان، بەجۆرێک هەر حزبێک لە یەک بارەگای زیاتر نەبێت، بە پابەندبوون بە ئازادییەکان و میدیای ئازاد و شەفافییەتی پارەدارکردنی کەناڵەکانی میدیا، بە بڕینی دەستی تاران و ئەنقەرە..کورت و پوخت؛ کێشەی موچە و کێشەکانی دیکە لەگەڵ بەغدا بە پڕۆژەیەکی نیشتیمانسازی چارەسەر دەبێت نەک حزبسازی و تۆخکردنەوەی دیوەخانی حزبەکان و کردنیان بە بەدیلی دامەزراوە نیشتیمانییەکان، نەوەک هاوشانی بەغدا خەڵک سەرقاڵ بکەی بە بەخشینەوەی تۆمەت بەوەی ئەوە بەغدایە دژایەتی کوردستان دەکات، چونکە هەموومان لەوە تێدەگەین کە بەغدا چی دەکات، بەڵام کێشەکە ئەوەیە لە ئێوە تێناگەین کە چی دەکەن!فەرمان سادق

فەرمان صادق

موچە؛ کێشەیەکی تەکتیکییە یان ستراتیژی!

کاتێک کە باس لە ئازادی رۆژنامەگەری دەکەین و دەمانەوێت دۆخی هەرێمی کوردستان و عێراقیش هەڵسەنگاندنێکی بۆ بکەین بۆ ئەوەی بزانین لەکوێین، بێگومان دەبێت پشت بە کۆمەڵێک پێوەر و بنەمای نێودەوڵەتی ببەستین. لە دونیادا سێ ناوەند هەن کە پێوەر و بنەمایان هەیە، ئەوانیش یۆنسکۆ، ئازادی رۆژنامەگەری نێودەوڵەتی و فریدەم هاوس. بنەما و پێوەرەکانی یۆنسکۆ پشتدەبەستێت بە پێنج خاڵ کە پێوەرەکانی گەشەپێدانی میدیایی ناسراون، ئەوانیش؛ سیستەمێکی یاسایی کە پشتیوانی ئازادی رادەربڕین و فرەیی میدیایی بکات، فرەیی میدیا و فرەچەشنی و سەربەخۆیی، چوارچێوەیەکی ڕێکخراوەیی کە پشتگیری لە میدیا دەکات، بنیاتنانی توانای دامەزراوەیی و سەرچاوە مرۆییەکان، ڕۆڵی ڕاگەیاندن لە پاڵپشتیکردنی دیموکراسی و حوکمڕانی باش. ئەگەرچی بەراورد بە ٢٠٢٣، بۆ ساڵی ٢٠٢٤ عێراق کە هەرێمی کوردستانیش بەشێکە لێی، ١٤ پلە لە پۆلێن و ریزبەندی جیهانی بۆ ئازادی رۆژنامەگەری هاتۆتە پێشەوە، ئێستا لەکۆی ١٨٠ وڵات لە ریزبەندی ١٥٥ـەین دایە. بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان هێشتا ئاستەنگی زۆر لەبەردەم ئازادی رۆژنامەگەری لە کوردستان و عێراق هەیە، لە سەرووی هەموویانەوە سانسۆرکردنی خودی لەترسی تۆڵەسەندنەوەی سیاسی کە ئاسانترینیان بۆ دەسەڵات خستنە بڵاک لیستی ئەو رۆژنامەنووس و دەنگە ئازادانەن کە بە ئیمتیازات بۆیان ناکڕدرێن، دەیانخەنە بڵاک لیست لەوەی لە کەناڵەکانی خۆیان و ئەوانەی کاریگەرییان بەسەریانەوە هەیە کاریان پێنادەن، ئەمە کاریگەری دروستکردووە لەسەر کوالێتی سەربەخۆیی رووماڵکردنی میدیاکانی دیکەش! ئازادی ڕۆژنامەگەری بەپێی پێوەر و بنەمای پەیامنێرانی بێ سنوور (Reporters Without Borders) کە ساڵانە هەڵسەنگاندن بۆ ١٨٠ وڵات دەکات، فرەیی میدیای جیاواز، سەربەخۆیی میدیا، ژینگەی میدیا و چوارچێوەی یاسایی، سەلامەتی و ئاسایش بۆ ڕۆژنامەنوسان، خۆسانسۆر و دەستوەردانی حکومەت، دیارترین پێوەرن بۆ نووسینی راپۆرتە ساڵانەییەکانی. لەپاڵ پەیامنێرانی بێسنوور، ئەوا فریدەم هاوس هەیە کە ئەمیش رێکخراوێکی جیهانییە و سالی ١٩٤١ کە نیویۆرک دامەزراوە، ساڵانە راپۆرتی هەیە لەسەر ئازادی رۆژنامەگەری لەسەر بنەمای شیکاری ژینگەی یاسایی، سیاسی و ئابووری، ئازادی رۆژنامەگەری لە وڵاتان پۆلێنی سەر سێ ستوون دەکات، ستوونەکانی "ئازاد"، "نیمچە ئازاد" و "ئازاد نەبوون". بەو پێیەی هێشتا عێراق لە بەندی پێنجەم و شەشەمی نەتەوە یەکگرتووەکان دەرنەهاتووە کە دوو بەندن پەیوەنداری راستەوخۆن بە ئازادییەکان، هەروەها ریزبەندی عێراق لە راپۆرتەکانی پەیامنێرانی بێسنوور و فریدەم هاوس، پێماندەڵێن هێشتا ئازادی رۆژنامەگەری لە کوردستان و عێراق بەرجەستە نەبووە! بەڵگەش بۆ ئەمە، بەپێی ئاماری فەرمی یۆنسکۆ، سەرووی ٥٠٧ رۆژنامەنووس لەنێوان ٢٠٠٣ تاوەکو ٢٠٢٣ تیرۆرکراون، کە ئەمە سەندیکای رۆژنامەنووسانی عێراقی پشتڕاستی دەکاتەوە.بەڵام بەپێی مۆنۆمێنتی "پارێزەرانی حەقیقەت" کە پارساڵ لەناو پارکی ئازادی لە سلێمانی پەردەی لەسەر لادرا، ناوی ٥٥١ رۆژنامەنووسی تێدا تۆمار کراوە لە ٢٠٠٣ – بۆ ٢٠٢٣ لە عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە تیرۆر کراوە. مەترسییە گەورەکە ئەوەیە کە بکوژانی رۆژنامەنووسان و پێشێلکاران لە سزا بە ئاسانی دەرباز دەبن، دەتوانم بڵێم گەرەنتی ئەوەشیان کراوە کە سزا نادرێن بەرانبەر پێشێلکاری دەرهەق بە رۆژنامەنووسان. پاڵپشت بۆ ئامارە نێودەوڵەتییەکان، بەپێی راپۆرتی سەنتەری میترۆ، پارساڵ ١٨٢ پێشێلکاری بەرانبەر بە ١٧٦ رۆژنامەوان ئەنجامدراوە و سێ رۆژنامەوان کوژراون. لەگەڵ ئەوەی بەراورد بەراپۆرتی هەمان سەنتەر بۆ ساڵی ٢٠٢٣، پێشێلکارییەکان بەڕێژەی ٢٢٪ کەمی کردووە کە ئەمە جێی دڵخۆشییە، بەڵام زۆرترین پێشێلکاری تۆمارکراو رێگرییە کە ئێستا لە کوردستان بەهێزترین چەکی دەسەڵاتە دژ بە رۆژنامەنووسانی ئازاد و سەربەخۆ. بێگومان دۆخەکە لە عێراق باشتر نییە لە کوردستان، بەپێی راپۆرتی کۆمەڵەی عێراقی بۆ بەرگری لە مافی رۆژنامەنووسان پارساڵ ٤٥٧ پێشێلکاری بەرانبەر رۆژنامەنووسان ئەنجامدروان، پێنج رۆژنامەنووسیش تیرۆر کراون. جگە لە راپۆرتەکانی سەنتەری میترۆ، و سەندیکای رۆژنامەنووسانی کوردستان، لە ٢٠٠٨ـەوە تاوەکو ئێستا ساڵانە راپۆرتی هەیە، بەپێی راپۆرتەکانی بێت پێشێلکاری بەرانبەر بە سەرووی هەزار و ٥٠٠ رۆژنامەنووس کراوە، هیچ کەسێکیش دەستگیر نەکراوە، ئا ئەمەیە ئاماژە مەترسیدارەکە! ئێمە ئەمساڵیش ایدی رۆژی ئازادی رۆژنامەگەری دەکەینەوە کە هێشتا رۆژنامەنووس شێروان شێروانی ئازاد نەکراوە و بە قسەی پارێزەرانی دۆسیەی بەرگری بێت، تەگەرە و لەمپەر دەخرێتە بەردەم ئازادبوونی. هەروەها دوو رۆژی دیکە یادی ١٥ـەمین ساڵڕۆژی تیرۆرکردنی رۆژنامەنووس سەردەشت عوسمان دەکەینەوە کە تاوەکو ئێستا بکوژانی نەبراونەتە بەردەم دادگا، نەک هەر تەنیا هی سەردەشت، هی سەرجەم بکوژانی رۆژنامەوانان لە کوردستان دۆسیەکانیان ناڕوونن و حکومەتی هەرێم لەمەدا وەڵامی یۆنسکۆی نەداوەتەوە کە ئایا دۆسیەکانیان لە دادگاکان داخراون یان نا! بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان لەسەر عێراق و کوردستان لە دیارترین هۆیەکانی دەربازبوون لە سزا، بە پلەی یەکەم دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی دامەزراوەی دادوەری و سەربەخۆیی ئەو دامەزراوەیە کە بەردەوام رووبەڕووی گوشاری سیاسی دەبێتەوە کە ئەمەش وادەکات هەندێکجار نەتوانێت بڕیاری دادپەروەرانە بدات. جگە لەمە کاریگەری حزب و میلیشیا چەکدارەکانی دەرەوەی دامەزراوەی فەرمی هێزی چەکدار، کاتێک پێشێلکاری بەرانبەر بە رۆژنامەنووسان دەکەن، دەستگیرکردن و سزادانیان زۆر قورسە. فریدۆم هاوس دەڵێت؛ رۆژنامەنووسان و چالاکوانانی عێراق بە کوردستانیشەوە بەردەوام رووبەڕووی گێچەڵ و هەڕەشە دەبنەوە، هەندێکجاریش توندتیژی جەستەیی و گرتن. (Freedom House) رێکخراوێکی ناحکومی ئەمریکییە و ساڵی ١٩٤١ لە نیویۆرک دامەزراوە و کار لەسەر برەودان بە دیموکراسی و مافی مرۆڤ دەکات لەسەرانسەری جیهان. بەپێی راپۆرتە نێودەوڵەتییەکان، بەردەوامی ئاستەنگەکان لەوانە تیرۆرکردنی رۆژنامەوان، دەستگیرکردن و هێرشکردنە سەر رۆژنامەوانان بەتایبەت لەکاتی رووماڵی خۆپیشاندانەکان یان پرسە سیاسییە هەستیارەکان، هەروەها خۆسانسۆرکردن بەهۆی ترسی تۆڵەسەندنەوە یان فشاری سیاسی و پابەندنەبوون بە یاسا پەیوەندارەکانی بە راگەیاندن و پەنابردن بۆ یاسای سزادانی عێراقی دیارترین ئاستەنگەکانی بەردەم ئازادی رۆژنامەگەرین لە عێراق و کوردستان، هاوشانی کۆنتڕۆڵکردنی میدیا لەلایەن هێزە سیاسییە حاکم و دەستڕۆیشتووەکان سەربەخۆیی رۆژنامەگەری سنووردار کردووە. کەواتە؛ ئاماژەی روونن کە هێشتا ژینگەی یاسایی، ژینگەی رەخساندنی دەرفەتی یەکسان، ژینگەی کاری رۆژنامەگەری بەپێوەری سەلامەتی، پاراستن و ئەمان کە سێ پێوەر و کۆڵەکەن بۆ کاری رۆژنامەوانی، وەک پێویست بوونی نییە، ئەمەش پێماندەڵێت لەگەڵ پێشوەچوونە رێژەییەکان هێشتا ئازادی رۆژنامەگەری لە کوردستان و عێراق نییە!

بابەتەکانی فەرمان سادق

موچە؛ کێشەیەکی تەکتیکییە یان ستراتیژی!

ئازادی ڕۆژنامەگەری لەکوردستان هەیە!