به‌شی یه‌كه‌م/&nbsp;هاوپه‌یمانی چه‌پ له‌ فه‌ره‌نسا، ( هاوپه‌یمانی نوێی میللی) له‌ هه‌ڵبژاردنی ده‌سه‌ڵاتی یاسادانانی فه‌رنسا (ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی)، سه‌ركه‌وتنێكی مێژوویی به‌رچاوی دژبه‌ ڕاستڕه‌وه‌كان به‌ده‌سهێنا. ئه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ به‌ شێوازی جۆراجۆر شیكردنه‌وه‌ و لێكدانه‌وه‌ی بۆ كرا، به‌ جۆرێك له‌ هه‌ندی شیكردنه‌وه‌دا به‌ سه‌ركه‌وتنی سه‌رجه‌م ڕه‌وتی چه‌پ له‌ ئه‌وروپا و جیهان دانرا و، ته‌نانه‌ت به‌ ده‌ستپێكی قۆناغێكی نوێ بۆ نوێبوونه‌وه‌ی چه‌پ له‌ جیهاندا ژمێردرا. به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه‌ له‌ هه‌ندێ شیكردنه‌وه‌دا به‌ بابه‌تێكی ئاسایی دوور له‌ گۆڕینی ته‌رازوی هێز نێوان چه‌پ و ڕاستدا ئاماژه‌یپێكرا، وا باسكرا كه‌ له‌ قورسایی ڕاسته‌ڕه‌وه‌كان و گه‌شه‌كردنی به‌رده‌وامیان له‌ گۆڕه‌پانی سیاسیی فه‌ره‌نسا و سه‌رجه‌م ئه‌وروپای كه‌منه‌كردۆته‌وه‌.گومان له‌وه‌دا نییه‌، كه‌ سه‌رجه‌م لێكۆڵینه‌وه‌كان سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ میتۆد و ئاراسته‌ی بیركردنه‌وه‌ی لایه‌نی لێكۆڵه‌وه‌ر نێوان ئه‌وپه‌ڕی چه‌پ تا ئه‌و په‌ڕی ڕاست جیاناكرێته‌وه‌.بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ئاكامه‌كانی دوا هه‌ڵبژاردن له‌ فه‌ره‌نسا، له‌ چوراچێوه‌ی خسته‌ڕووی كۆمه‌ڵێك پرسیار سه‌باره‌ت به‌ ڕه‌وشی سیاسی گشتی له‌ جیهان و وانه‌كانی سه‌ركه‌وتنی چه‌پ له‌و وڵاته‌ بۆ چه‌پی جیهان و چه‌پی كوردستان و، هه‌وڵدان بۆ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پرسیاره‌كان، باس له‌ دوا هه‌ڵبژاردنی فه‌ره‌نسا و ڕه‌وشی چه‌پ ده‌كه‌م.پرسیاری یه‌كه‌م/ ئایا ئه‌و هۆكارانه‌ چین، كه‌ بوونه‌ته‌ هۆی بوژانه‌وه‌ و سه‌ركه‌وتنی ڕاستڕه‌وه‌كان له‌ زۆربه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ ده‌وڵه‌تانی یه‌كێتی ئه‌وروپا؟له‌و ه‌ڵامدا، هۆكاره‌كان له‌م خاڵانه‌دا ده‌بینمه‌وه‌:1ـ شكستی سیاسه‌تی تایبه‌ت به‌ ڕاگواستن و وه‌رگرتنی په‌ناهه‌نده‌ و، مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵیان و كاركردن بۆ گونجاندانیان له‌گه‌ڵ كه‌لتور و ریتمی ژیانی كۆمه‌ڵگا نوێكان، كه‌ په‌نایان بۆ هه‌ێناوه‌ و، ئه‌مه‌ش دڵه‌ڕاوكێ و ناڕه‌زایی ده‌نگده‌ری له‌و وڵاتانه‌دا درووستكردوه‌ به‌و ڕاده‌یه‌ی، كه‌ هۆكاری كێشه‌ و گرفته‌ بابه‌تییه‌كان، له‌وانه‌ بێكاری و گرانی، كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ سیاسه‌ت گشتییه‌كانی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ له‌ بواری سیاسی و ئابوورییه‌وه‌ هه‌یه‌، بۆ بوون و زیادبوونی په‌ناهه‌نده‌ له‌و وڵاتانه‌دا بگه‌ڕێننه‌وه‌.2ـ هه‌ژموونی ئۆلیگارشی ده‌سه‌ڵاتدار و ئاراسته‌كانی نیولیبرالیزم و سه‌قامگیربوونی تێڕوانینی زاڵبوون و به‌رده‌وابوونی تاكه‌ جه‌مسه‌ری به‌ جۆرێك ڕاده‌ی به‌رزی پۆپۆلیستی به‌كاردێت به‌و مه‌به‌سته‌ی نیولیبرالیزم و تاكه‌جه‌مسه‌ری تاكه‌ بژارده‌ له‌به‌رده‌م ڕای گشتی و په‌نتایی گشتی كۆمه‌ڵكادا بێت.3ـ زیادبوونی كاری تیرۆریستی له‌ ئه‌وروپا، به‌تایبه‌تی گرۆپه‌ تیرۆریسته‌ ئیسلامییه‌كان و مه‌ترسییه‌كان له‌سه‌ر ئاسایشی گشتی، كه‌ له‌لایه‌ن كه‌سانێكه‌وه‌ به‌ ڕه‌چه‌ڵه‌ك له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وروپاوه‌ هاتوون ئه‌نجامده‌درێن، هۆكارێكه‌ بۆ ئاراسته‌بوونی ده‌نگده‌ر به‌ره‌و حزبه‌ ڕاستڕه‌وه‌كان، كه‌ جه‌خت له‌سه‌ر توندكردنی ڕێوشیوێنه‌كانی پاراستنی ئاسایش ده‌كه‌ن.4ـ بێهوده‌یی خه‌ڵك سه‌باره‌ت به‌ ڕۆڵی حزبه‌ كلاسیك و نه‌ریتییه‌كانی ژیانی سیاسی و هه‌ستكردن، كه‌ سیاسه‌تی ئه‌و حزبانه‌ هیچ ئاسۆیه‌كی كراوه‌ی بۆ چاره‌سه‌ركردنی دووباره‌وونه‌وه‌ی قه‌یرانه‌ سیاسی و ئابووییه‌كان نییه‌ و، ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه‌ ده‌نگده‌ر به‌دوای جیگره‌وه‌ی سیاسی نوێ بگه‌ڕێت.5ـ لێكه‌وته‌كانی جیهانگیری و دڵه‌ڕاوێكیی ناوه‌ندێكی فراوان به‌ هۆی مه‌ترسییه‌كانیان له‌سه‌ر شوناس و كه‌لتوری نیشتمانی، هۆكارێكه‌ بۆ درووستبوونی خولیا و ئاراسته‌ی پارێزگاری و پشتگیریكردنی خه‌ڵك بۆ ئه‌و حزب و لایه‌نانه‌ی، كه‌ جه‌خت له‌سه‌ر شوناسی نه‌ته‌وه‌یی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ و پاراستنی سه‌روه‌ری نه‌ته‌وه‌یی به‌ بازنه‌یه‌كی داخراو ده‌كه‌نه‌وه‌.6ـ هه‌ڵوێستی نه‌رێنی خه‌ڵك له‌مه‌ڕ بیرۆكه‌ی یه‌كێتی ئه‌وروپا و، هه‌ستكردن به‌ كارانه‌بوونی دامه‌زراوه‌كانی یه‌كێتی ئه‌وروبا هۆكارێكه‌ بۆ پشتگیری ئه‌و حزبه‌ ڕاستڕه‌وانه‌ی، كه‌ بانگه‌شه‌ و كار بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی ڕۆڵ و هه‌ژموون و كارتێكردنی یه‌كێتی ئه‌وروپا له‌سه‌ر سیاسه‌تی ناوخۆیی ده‌وڵه‌تانی ئه‌ندام له‌ یه‌كێتی ئه‌وروپا، ده‌كه‌ن.پرسیاری دووه‌م/ ئایا هۆكاره‌كانی پاشه‌كشه‌كردنی چه‌پ چین؟1ـ بوونی ناكۆكی هزری نێوان لایه‌نه‌ چه‌په‌كان و زاڵبوونی ئه‌م بابه‌ته‌ له‌سه‌ر ئه‌ركه‌ هه‌نووكه‌ییه‌كان، كه‌ ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندییان به‌ ژیان و گوزه‌رانی خه‌ڵكه‌وه‌ هه‌یه‌ و ئاكامه‌كه‌شی به‌ له‌تبوونی هێزی چه‌پ كۆتایی هاتووه‌.2ـ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و جیاوازی و ناكۆكییه‌ هزرییانه‌ له‌سه‌ر ڕێنه‌كه‌وتن ده‌رباره‌ی بابه‌تی گرنگی ناوخۆی و نێوده‌وڵه‌تی. هه‌ر بۆ نموونه‌ هه‌ڵوێست سه‌باره‌ت به‌ شه‌ڕ له‌ ئۆكرانیا.3ـ كه‌مه‌ی به‌دواداچوون بۆ بابه‌تی ریزبه‌ندی چینایه‌تی نوێ له‌ كۆمه‌ڵگا و بایه‌خدان به‌ بزافه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌ نوێكان و توێژینه‌وه‌ له‌م بواره‌دا، به‌تایبه‌تی دیارده‌ی زیادبوونی په‌راوێزخراوه‌كان و، نه‌بوونی هاوسه‌نگی نێوان خستنه‌ڕووی داواكاری ئه‌و توێژه‌ نوێیانه‌ و هێزی كارگه‌ر له‌لایه‌ك و ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندییان به‌ ژینگه‌ و شوناس و كه‌لتوره‌وه‌ هه‌یه‌ له‌ لاكه‌ی دیكه‌وه‌ و، ئه‌مه‌ش كاریكردۆته‌ سه‌ر لاوازكردنی پێگه‌ی چه‌پ له‌و ناوه‌نده‌ چینایه‌تییانه‌ی، كه‌ ده‌پێ خۆیان و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان له‌ گوتاری ڕۆژانه‌ی چه‌پدا بدۆزنه‌وه‌.4ـ شكستی گوتاری چه‌پ له‌ ساڵانی ڕابووردوودا له‌ خستنه‌ڕووی جێگره‌وه‌ و ئه‌لته‌رناتیفی سیاسی و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و كه‌لتوری، كه‌ چاره‌سه‌ری واقیعیانه‌ بۆ كێشه‌كانی خه‌ڵك له‌ به‌رنامه‌یه‌گی گشتگیر بخاته‌ڕوو.5ـ خۆگونجاندنی به‌شێكی لایه‌نه‌ چه‌په‌كان له‌گه‌ڵ گوتارێك و پرۆژه‌یه‌كی سیاسی حوكمرانی گشتی، كه‌ له‌ پرۆسه‌ی لایه‌نه‌ نیولیبرالیزمه‌كان و هه‌ڵوێسته‌كانیان جیاناكرێته‌وه‌ و ئه‌مه‌ش كاریكرده‌ سه‌ر شوناسی تایبه‌تی چه‌پ و هه‌ڵوێسته‌كانی. 6ـ زاڵبوون نه‌ریت و ڕه‌وشتی سیستمی سیاسی سه‌رمایه‌داری به‌سه‌ر چه‌پدا و كاركردنیان له‌ كاتی حوكمرانیدا وه‌ك هه‌ر حزبێكی تقلیدی سیستمی سه‌رمایه‌داری و، دزه‌كردنی دیارده‌ دزێوه‌كانی ئه‌و ڕژێمه‌ بۆ نێو كار و ڕه‌فتاری چه‌پ و، تێوه‌گلانی هه‌ندێك له‌و هێزانه‌ له‌ كه‌یسه‌كانی گه‌نده‌ڵی و خراپی ئیداره‌دانی كاری حوكمرانی.7ـ توانای هێزی ڕاستڕه‌و له‌ پاراستنی بوون له‌ ده‌سه‌ڵاتدا و، به‌كارهێنانی كاریگه‌رانه‌ی شێوازه‌كانی په‌یوه‌ندی هاوچه‌رخ و تۆڕه‌ كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان و گوتاری پۆپۆلیستی له‌ درووستكردنی ژینگه‌یه‌كی دژ به‌ هزری چه‌پ.پرسیاری سێیه‌م: ده‌رئه‌نجامی شیكردنه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی ئه‌م هۆكارانه‌ی له‌ وه‌ڵامی پرسیاری یه‌كه‌م و دووه‌مدا خرانه‌ِوو به‌ وابه‌ستی به‌ ڕه‌وشی سیاسی و باسكردنی كرۆكی گرفته‌كان و ڕێگای چاره‌سه‌ر، چیمان پێده‌ڵێت؟وه‌ڵامدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیاره‌ چه‌ندین بابه‌ت و ئاسته‌نگ ده‌خاته‌ به‌رده‌م هێزی چه‌پ و، ئاینده‌ی ئه‌م هێزه‌ش به‌نده‌ به‌ وه‌ڵامدانه‌وه‌ی نوێ بۆ ئه‌م بابه‌تانه‌ له‌ چوارچێوه‌ی داهێنانێكی تیۆریی پشتبه‌ستوو به‌ خوێندنه‌وه‌یكی نوێ، كه‌ توانای وه‌ڵامدانه‌وه‌ی پرسیاره‌ نوێ و ئاڵۆزه‌كانی واقیعی گۆڕاو له‌ سه‌ر هه‌ردوو ئاستی نیشتمانی و نێونه‌ته‌وه‌ییدا، بێت.&nbsp;

كاوه‌ مه‌حموود

ڕه‌وشی ئێستای چه‌پ و سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانی چه‌پ له‌ فه‌ره‌نسا چیمان پێ ده‌ڵێت؟

یۆنامی پێكهاته‌یه‌كی سیاسیی نێردراوی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تییه‌، كه‌ له‌سه‌ر داوای حكومه‌تی عێڕاق به‌ بڕیاری 1500 له‌ ساڵی 2003 درووست بوو و، دواتر ڕۆڵی به‌ پێی بڕیاری نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان 1770 له‌ ساڵی 2007 فراوانتر بوو.له‌ ماوه‌ی بیست ساڵی ڕابووردوودا یۆنامی به‌ شێوازی جۆراجۆر كارتێكردنی له‌سه‌ر ڕه‌وشی عێڕاق هه‌بووه‌. یه‌كه‌مین نێردراوی ئه‌مینداری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان سیرجو دیمیلو له‌ گه‌ڵ 27 له‌ فه‌رمانبه‌رانی یونامی له‌ ته‌قینه‌وه‌یك له‌ به‌غدادا گیانیان له‌ده‌ست دا. كه‌سایه‌تی نێردراوه‌كان كارتێكردنیان له‌سه‌ر ئه‌و ڕاپۆرت و زانیاری و هه‌ڵسه‌نگاندنانه‌ی له‌ كۆبونه‌وه‌كانی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی پێشكه‌شیان ده‌كرد هه‌بوو و، هه‌ر بۆ نموونه‌ ڕۆڵی نه‌رێنی یان كوبیش جیاواز بوو له‌ ڕۆڵی بلاسخارت، كه‌ به‌ شێوازێكی ئه‌رێنی مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌گه‌ر و پێشهاته‌كانی ڕه‌وشی سیاسی ده‌كرد، به‌تایبه‌تی ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به‌ دۆزی كوردستانه‌وه‌ هه‌بوو، هه‌رچه‌نده‌ سه‌رجه‌م ئه‌و نێردراوانه‌ له‌ چوارچێوه‌ی دیبلۆماسیه‌تی پشتگیری حكومه‌ته‌كانی ناوه‌ند به‌ هه‌ر شێوه‌یك بووبن، ده‌رنه‌چوون، به‌ڵام له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا یۆنامی وه‌ك نێردراوی سیاسی و نوێنه‌ری ئه‌مینداری گشت نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان كارتێكردنیان له‌سه‌ر ڕه‌وشی سیاسی هه‌بوو و، هه‌ر بۆیه‌ به‌شێك له‌ هێزه‌ سیاسییه‌كان عێڕاق و ئه‌وانه‌ی خاوه‌نی میلشیای سه‌ربازین هه‌رده‌م بوونی یۆنامی له‌ عێڕاقدا به‌ پێشێلكردنی سه‌روه‌ری عێڕاق و ده‌ستێوه‌ردان له‌ كاروباری ناوخۆیی ده‌وڵه‌تیان داده‌نا.ئاراسته‌ی وه‌ده‌رهێنانی یۆنامی و كۆتایهاتن به‌ كاره‌كانی له‌گه‌ڵ هه‌ندی ئه‌جینده‌ی وڵاته‌ هه‌رێمایه‌تییه‌كانیش ده‌گونجێت، كه‌ پێیان وایه‌ بوونی یۆنامی به‌ربه‌ستێكی بۆ ده‌ستێوه‌ردان و هه‌ژموونیان له‌ عێڕاقدا درووستكردووه‌.ئاراسته‌ی كۆتایهێنان به‌ كاری یۆنامی ئه‌م جاره‌یان سه‌رۆك وه‌زیرانی عێراق سودانی گرته‌وه‌، كه‌ له‌ نامه‌یه‌كیدا بۆ ئه‌مینداری گشتی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ مانگی ڕابووردوودا داوای كردووه‌، كه‌ له‌ 31ی دیسه‌مبه‌ری 2025 یۆنامی كۆتایی به‌ كاره‌كانی بهێنێت و، بیانووی سودانی بۆ ئه‌م داواكارییه‌ش كه‌ له‌ نامه‌كه‌یدا هاتووه‌: "سه‌ركه‌وتنی" عێڕاقه‌ له‌ "گۆڕانكاری" دیموكراسی، كه‌ بیست ساڵه‌ ئه‌م پرۆسه‌یه‌ به‌رده‌وامه‌ و، توانراوه‌ "سه‌ركه‌وتن" به‌سه‌ر ئاڵنگارییه‌كان ئه‌نجام بدرێت. بۆیه‌ زۆر به‌ ڕوونی له‌ نامه‌كه‌ی سودانی دیاره‌، كه‌ داواده‌كات ئه‌جینده‌ی سیاسی له‌ عێڕاقدا له‌لایه‌ن نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كانه‌وه‌ كۆتای پێ بێت و، با ئاژانسه‌كانی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان یارمه‌تی عێڕاق له‌ بواری خزمه‌تگوزاری و گۆڕینی كه‌شوهه‌وادا، بده‌ن.پاشخانی ئه‌م داواكارییه‌ی سودانی بۆ ئایاری ساڵی پار ده‌گه‌ڕێته‌وه‌، كه‌ تاقمی ده‌سه‌ڵاتدار له‌ عێڕاقدا به‌ بیانووی "پاراستنی سه‌روه‌ری" داوای كۆتایهاتنی ڕۆلی یۆنامییان كرد و، ئه‌مه‌ش له‌ كاتێكدا بوو كه‌ ئه‌و تاقمه‌ له‌ به‌شێك له‌ ڕاپۆرته‌كانی بلاسخارت ڕازی نه‌بوون و، به‌شێك له‌ جموجۆڵه‌كانی ئه‌و نێردراوه‌یان به‌ ده‌ستێوه‌ردان له‌ كاروباری ناوخۆیی عێڕاق داده‌نا.له‌ سه‌ر بنه‌مای ئه‌و داواكارییه‌ی عێڕاق ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی لێژنه‌یه‌كی سێ قۆڵی بۆ ئه‌و داواكارییه‌ به‌ بڕیاری 2682 له‌ ساڵی 2023 درووستكرد و، ئه‌و لێژنه‌یه‌ به‌ سه‌رۆكایه‌تی فوڵكر بیرتس سه‌ردانی عێڕاقی كرد و، 250 چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ لایه‌نی سیاسی و حكومی و ڕێكخراوی كۆمه‌ڵَگای مه‌ده‌نی و فه‌رمانبه‌رانی یۆنامی كرد و، له‌ كۆتاییدا پێیان ئاسایی بوو، كه‌ له‌ حوزه‌یرانی 2026 یۆنامی كۆتایی به‌ كاره‌كانی بهێنێت و ئه‌ركه‌كان به‌ رێكخراوه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان بدرێت و، ئه‌مه‌ش فرسه‌تێكی نوێ بوو بۆ ئه‌وه‌ی سودانی و له‌ پشت ئه‌وه‌یشه‌وه‌ هێزی سیاسی خاوه‌ن میلشیا به‌ بیانووی پاراستنی سه‌روه‌ری داوای كۆتایهاتن به‌ كاره‌كانی یۆنامی بكه‌ن.هه‌رچه‌نده‌ ڕاپۆرتی ئه‌و لێژنه‌یه‌ی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان ده‌ستنیشان كردبوو له‌گه‌ڵ كۆتایهاتنی كاری یۆنامی له‌ 2026دا بوو، به‌ڵام خودی ڕاپۆرته‌كه‌ ئاماژه‌ بۆ هه‌ندێ خاڵی گرنگ ده‌كات، كه‌ ورده‌كارییه‌كه‌ی، پێداویستی بوونی یۆنامی ده‌خاته‌ڕوو، وه‌ك ئامرازێك بۆ پاراستنی سه‌روه‌ری ده‌وڵه‌تی عێڕاق له‌ هه‌ژموونی ده‌وڵه‌ته‌ هه‌رێمایه‌تییه‌كان.له‌ ڕاپۆرتی ئه‌و لێژنه‌یه‌، كه‌ بیرتس سه‌ركردایه‌تی ده‌كرد هاتووه‌:&nbsp;سێ دیارده‌ی مه‌ترسیدار هه‌ڕشه‌ له‌ عێڕاق ده‌كات، كه‌ بریتین له‌ شلۆقی دامه‌زراوه‌كان و كه‌مبوون و لاوازی داهاتی مرۆیی و بوونی دیارده‌ی كۆمه‌ڵ و میلیشیا چه‌كداره‌كان و ئه‌گه‌ر سه‌رهه‌ڵدانی داعشێكی نوێ.هه‌ڵبه‌ته‌ تێكڕای ئه‌م بابه‌تانه‌ كرۆكی دۆزی سیاسین و، به‌شێكن له‌ ئه‌جینده‌ی كاری سیاسی، كه‌ سودانی و ئه‌وه‌ی ئاراسته‌ی ده‌كات ده‌یانه‌وێ هیچ لایه‌نێك له‌ چوراچێوه‌ی شه‌رعیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی مافی كارتێكردنی له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه‌ نه‌بێت.هه‌رچه‌نده‌ ڕاپۆرته‌كه‌ی بیرتس به‌ گشتگیری ئاماژه‌ی بۆ ئه‌م سێ دیارده‌یه‌ كردووه‌، به‌ڵام ڕووداوه‌ سیاسییه‌كان، كه‌ پێشتر له‌ گوتاره‌كانی نێردراوی یۆنامی له‌ ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی پێشكه‌شكراون به‌ پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی ڕوودانی گۆڕانكاری چلۆنایه‌تین له‌ هه‌ژده‌ مانگی ڕابووردوو له‌ ڕه‌وشی سیاسیدا، كه‌ له‌ ڕاپۆرته‌كه‌ی بیرتس و له‌ دوا وتاری بلاسخارت له‌ هه‌فته‌ی ڕابووردوو له‌ فیدیوكۆنفرانسه‌كه‌یدا له‌ ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كاندا، هاتبوو.ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ هۆكاری بوونی یۆنامی، كه‌ له‌سه‌ره‌تاوه‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان له‌ بڕیاری پێكهێنانی ئاماژه‌ی پێكردبوو، بابه‌تی تۆلیرانس و حوكمرانی باش و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی نێوان حكومه‌تی فیدڕاڵ و هه‌رێمی كوردستان و سه‌روه‌ری یاسا و به‌یه‌كه‌وه‌ژیان و ته‌واوكردنی قۆناغی گواستنه‌وه‌ له‌ دیكتاتۆری بۆ دیموكراسی و یارمه‌تیدان له‌ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنه‌كان و پاراستنی ئاشتی كۆمه‌ڵایه‌تی و مافی مرۆڤ و مافی ژنان له‌ كرۆكی ئه‌ركه‌كان و مه‌به‌ستی بوونی یۆنامی بوو.ئه‌گه‌ر له‌ ڕوانگه‌ی ئه‌م ئه‌رك و ئامانجه‌وه‌ بڕوانینه‌ بوونی یۆنامی و ڕه‌وشی سیاسی له‌ عێڕاقدا ئه‌وه‌ی ڕچاو ده‌كرێت، به‌رده‌وامبوونی گرفت و كێشه‌كانی نێوان هه‌رێمی كوردستان و حكومه‌تی فیدڕاڵه‌، جگه‌ له‌ پاكتاونه‌كردنی ئاسه‌واری سیاسیه‌تی شۆڤینیستی ڕژێمی دیكتاتۆری پێشوو له‌ بواری ته‌عریب و گۆڕانكاری دیموگرافی و سیاسه‌تی په‌راوێزخستن. هاوكات له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا گرفتی گه‌وره‌ له‌ شه‌رعیه‌تی حوكمرانی و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێڕاق دوای كشانه‌وه‌ی ڕه‌وتی سه‌در، كه‌ زۆرینه‌ی ئه‌و ئه‌نجومه‌نی پێكده‌هێنا به‌دیده‌كرێت، كه‌ ئه‌مه‌ش به‌شێكه‌ له‌ ململانێی شیعه‌ و شیعه‌ له‌سه‌ر حوكمرانی وئن ئه‌مه‌ش هاوكاته‌ له‌گه‌ڵ ململانێی سوننه‌ و سوننه‌، جگه‌ له‌و بابه‌تانه‌ی په‌یوه‌ندییان به‌ تاونبارانی جینوسایدی ئێزیدییه‌كانه‌، كه‌ نه‌ له‌ دادگای ناوخۆیی و نه‌ له‌ دادگای نیوده‌وڵه‌تی پرسینه‌وه‌ و دادگاییان ناكرێت.تێكڕای ئه‌م بابه‌تانه‌ی ئاماژه‌یان بۆ كرا و چه‌ندین مه‌سه‌له‌ی دیكه‌ پێداویستی بوونی یۆنامی و ده‌زگا و چاودێری نێوده‌وڵه‌تی به‌سه‌ر شێوازی حوكم و به‌ڕێوبردنی ده‌وڵه‌ت له‌ عێڕاق ده‌خوازێت به‌و مه‌به‌سته‌ی سنورێك بۆ پێشێلكردن ماف و زه‌وتی ئازادی و دیارده‌كانی پێشێلكردنی یاسا و پاراستنی خه‌ڵك و ڕاگرتنی ده‌ستێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ته‌ هه‌رێمایه‌تییه‌كان، دابنرێت.ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رسورمانه‌، هێزی سیاسی كوردستانی و ته‌نانه‌ت ناوه‌ندنی فراوانی ڕای گشتی بابه‌تی ئه‌م نامه‌یه‌ی سه‌رۆك وه‌زیرانی عێڕاق بۆ كۆتایهاتن به‌ بوونی یۆنامی به‌هه‌ند وه‌رنه‌گرتووه‌ و، ئه‌م بابه‌ته‌ش وه‌ك ده‌یانی دیكه‌ به‌سه‌رماندا تێده‌په‌ڕێت.

كۆتایهێنان به‌ ڕۆڵی یۆنامی له‌ عێڕاقدا له‌ به‌رژه‌وه‌ندنی كێدایه‌؟!

حوکمڕانی باش وەک دەروازەیەک بۆ مامەڵەکردنی بەرپرسانە لە ڕێڕەوی چارەکردنی قەیرانەکان حوکمڕانی باش چەمکێکی سیاسییە&nbsp;لەلایەن ئاژانسە تایبەتییەکانی توێژینەوەی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان و، دەزگاکانی ئەو دامەزراوە بە ڕوونی ئاماژەی پێکراوە و، لە ئەزموونی چەندین وڵاتدا بە پێی تایبەتمەندی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی فاکتەری گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و گەشەپێدان بووە. پرنسیپە سەرەکییەکانی حوکمرانی باش بریتین لە: سەروەری یاسا، ڕوونی و ئاشکرایی، گوێڕایەڵی، ڕووکردنە بونیادنان، گونجاندنی بۆچوونەکان، رەوایەتی، کارایی و شارەزایی، لێپرسینەوە لەبەردەم جەماوەر و تێڕوانینی ستراتیژی. ئەم پرنسیپە گشتییانە، کە لە قۆناغی گواستنەوە وەک پێداویستییەک بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی وبنیاتنانی دیموکراسی پێویستن، توخمەکانی لە میانەی دیموکراسی و مافەکانی مرۆڤ و سەروەری یاسا و لامەرکەزیەت و ڕۆڵی دامەزراوەکانی کۆمەڵگای مەدەنیدا دیاری دەکرێت و، دەبێتە بنەمایەک بۆ بەڕێوەبردنی سامانی گشتی و وەبەرهێنانی سامانە سروشتی و مرۆییەکان لە خزمەتی کۆمەڵگادا و بەبەشداری جەماوەر و لە سایەی پێوەری یەکسانی و بێ‌ لایەنیدا. حوکمڕانی باش لەم بازنەیەدا، بناغەی پێداچونەوە بە سیاسەتی ئابووری و داڕشتنی پلانی گەشەپێدان و قورتاربوون لە ئابووری بەرخۆر و پەیڕەوکردنی سیاسەتی سەربەخۆیی ئابوورییە، کە ناوەڕۆکەکەی لە خۆبژیویدا بەرجەستە دەبێت و، مایەی سەربەخۆیی وەرگرتنی بڕیاری سیاسی و پاراستنی پێکهاتەی هەرێمی کوردستانە، کە بەردەوام هەڕەشەی نەیاران نێوخۆی دەوڵەتی عێڕاق و وڵاتانی دراوسێ بە شێوازی جۆراجۆر لە سەر بوونی ئەم پێکهاتەیە لە زیادبووندایە. حوکمڕانی باش ڕێگای گەڕانەوەی متمانەی جەماوەرە بە هەر دەسەڵاتێک بیەوێت سیاسەتەکانی لە خزمەتی خەڵک و پرۆسەی گەشەپێدانی بەردەوام بێت و، لە ڕەوشی کوردستانی باشوردا بناغەی بنیاتنانی چەمکی هاووڵاتی کارای کوردستانییە، کە پشت بە شوناسی نیشتمانی کوردستانی لە جیاتی شوناسە لۆَکاڵییەکان ببەستێت.&nbsp; لەم چوارچیوەیەی ئاماژەمان پێکرد، بیرکردنەوە لە چاکسازی ڕاستەقینە و بەرهەمدار بێ هەنگاوان بۆ حوکمرانی باش ئەنجام نادرێت، و جەختکردنیش لەسەر ئەم چەمکە لە ڕەوشی سیاسی ئەمڕۆدا پێویستی بە فشاری جەماوەر&nbsp;بەسەر دەسەڵاتدا هەیە بەو مەبەستەی، کە بیرۆکەی حوکمرانی باش لە بازنەی داواکاری حزبێک و گروپێکی سیاسی نەمێنێتەوە و ببێتە داواکارییەکی ستراتیجی جەماوەر بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی مەترسییەکان لەسەر قەوارەی هەرێم و پشتبەستن بە هۆکاری خودی و وزە و توانای جەماوەر لە ئەنجامدانی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتیدا.

کاوە مەحمود

حوکمڕانی باش

&nbsp;شۆڕشێکی مەزن لە مێژووی مرۆڤایەتی کە لە یاد ناکرێت لە ماوەی زیاتر لە سەد ساڵی ڕابووردوودا هەزاران بابەت و وتار و سەدان کتێب دەربارەی شۆڕشی مەزنی ئۆکتۆبەری ساڵی 1917 نووسراوە. بەشێکی زۆری ئەو بابەتانە، کە پێش هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت نووسرابوو، هاوکات لەگەڵ یوونی ڕەهەندی هزری و شیکاری بواری فەلسەفی سەبارەت بە چەمکی شۆڕش تیایاندا، بابەتی توانای مرۆڤایەتی بۆ بنیاتنانی سیستمێکی نوێی ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتی لە خۆ گرتبوو. سیستمێک کە ئەلتەرناتیف و جێگرەوەی سیستمی سەرمایداری بێت و پەرەسەندنە هەمەجۆرەکانی یەکێتی سۆڤیەتیش بۆ ئەو توانستە و ئەو ئاراستەیە بە بەڵگە دەهێنرایەوە. لە مێژووی مرۆڤایەتی بە گشتی و لە مێژووی بزوتنەوە یەکسانیخواز و سوشیالیستەکانی جیهان، بە تایبەتی لە ڵاپەرەیەکی پڕشنگاداردا کە وەرچەرخانێکی مێژوویییە، ئاماژە بۆ کۆمۆنەی پاریس ساڵی 1871 وەک یەکەم شۆڕشی چینی کرێکار دەکرێت. شۆڕشێک بۆ چەند مانگێک لە دەسەڵات مایەوە و، وەک ڕووداو کۆتاییی هات، بەڵام گرنگی مێژوویی کۆمۆنەی پاریس لە بواری تیۆری و لە بواری تکۆشانی کردەیی بۆ جیهانێکی نوێ و وەک وەرچەرخانێکی مێژوویی کۆتایی نایەت. ئەم بۆچوونە بۆ شۆڕشی ئۆکتۆبەری مەزنیش ڕاستە، وەک شۆرشێکی چینی کرێکار، کە لە بازنەی شۆڕشەوە گەیشتە بازنەی دەسەڵات و حوکمداریکردنی چینی کرێکار و، توانی هەر لە سەرەتاوە لە ڕەوشی شەڕی جیهانیدا بڕیاڕی ئاشتی وەرگرێت و یاسا و مەرسومی زەوی بۆ بەرژەوەندی جوتیاران دەرکات و بەلشەفییەکان رزگاری چینی کرێکاریان بە رزگاری و سەربەخۆیی گەڵانی ستەمدیدە بەستەوە و نموونەیەکی نوێیان لە حوکمرانی بنیات نا. ئاماژە کردن بە گرنگی مێژوویی شۆڕشی ئۆکتۆبەری مەزن دەکرێ شیکردنەوە و لێکدانەوەی هەمەجۆر و جیاوازی بۆ بکرێت، بەتایبەتی دەربارەی چەمکی خودی شۆڕش و ئاسۆی گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی و ڕۆڵی مێژوویی چینی کرێکار، بەڵام ناکرێ لە سونگەی هەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت، کە کارتێکردن و مەترسی ئەو هەڵوەشاندنەوەیە تا ئێستا لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی دیارە، لە بەها و گرنگی و نەریتی نوێی سیاسیی شۆڕشی ئۆکتۆبەر کەمبکرێتەوە. جیهان دوای هەڵوەشاندنەوەی سۆڤیەت ئارام تر نەبوو. خولیا و ئاراستە و سیاسەتی نهێشتنی بارگرژی و ئاسوودەیی&nbsp;و سەقامگیری ئابووری و خۆشگوزەرانی نەهاتە دی. سەرمایەداری ئەگەر خۆی بە سەرکەوتوو پاش هەڵوەشاندنەوەی سۆڤیەت نمایش کرد، قەیرانە قوڵەکانی کۆتایی نەهات و تاکە جەمسەریش توانای سەرکردایەتیکردنی جیهان و بەرێوەبردنی سیاسەتی نێودەوڵەتی نییە. جیهانی ئەمڕۆ لە ڕەوشێکی مێژوویی نزیک و هاوشێوە لە سەردەمی شۆڕشی ئۆکتۆبەر دەژی نەک بە مانا دەقاودەقەکەی، بەڵکو لەو دیدەوە کە ژیانی مرۆڤایەتی و سیاسەتی نێودەوڵەتی بەو شێوازەی سەرمایەداری هاوچەرخ و ئۆلیگارشی دارایی لە جیهاندا کار بۆ سەپاندنی دەکەن، بە ڕێوە ناڕوات و قەیرانەکان زیاتر دەبن و شەڕی سەرمایەداری بەناوی پێکدادانی شارستانییەکان چارەسەری ناکات. ئەمڕۆ زەمینەی جیهان و ناکۆکی و ململانییەکان و قەیرانەکان، بانگەشەیە بۆ بیرکردنەوەی چارەسەر لە ڕێگای ئەو نەریتانەی شۆڕشی مەزنی ئۆکتۆبەر بۆی بەرپابوو و بانگەشەی بۆ دەکرد و، بێ گومان شۆڕشی ئۆکتۆبەر بەو شێوازەی ئەنجام درا لەم هەلومەرجەدا کۆپی ناکرێت و دووبارە نابێتەوە، بەڵام مرۆڤایەتی پێشکەوتنخواز بە سیاسەتی شەڕ و هەژاری و زەوتکردنی مافی گەلان قایل نییە و هەڵبەتە شێوازی تێکۆشانی گونجاوی بۆ دەبینێتەوە و لەسەر ئەم کاروانەش بەردەوامە.

بابەتەکانی کاوە محمود

ڕه‌وشی ئێستای چه‌پ و سه‌ركه‌وتنی هاوپه‌یمانی چه‌پ له‌ فه‌ره‌نسا چیمان پێ ده‌ڵێت؟

كۆتایهێنان به‌ ڕۆڵی یۆنامی له‌ عێڕاقدا له‌ به‌رژه‌وه‌ندنی كێدایه‌؟!

حوکمڕانی باش

لە یادی ئۆکتۆبەردا