دوای هەردوو جەنگی جیهانیی یەکەم و دووەم، سیستەمی نوێی جیهان لەسەر بنەمای هەبوونی کیانێکی سەربەخۆ و ئازاد&nbsp;بونیاتنرا، بەو واتایەی کە (پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکانیەکان) لەسەر ئاستی&nbsp;وڵاتان بوو نەک گەلان و نەتەوەکان، ئەگەرچی (ناو) لەو ڕێکخراوانە نرا (کۆمەڵەی گەلان و دواتریش نەتەوە یەکگرتووەکان) بەڵام مەرجی سەرەکی ئەندامبوونیان بریتی بوو لە هەبوونی کیانێکی سەربەخۆ لە فۆرمی ( دەوڵەت)، لەبەر ئەوە هەموو هەوڵ و تەقەڵا و خەبات و شۆڕشی گەلان چڕ بوویەوە بۆ بەدەستهێنانی کیانێکی ئازاد و سەربەخۆ، تاکو بتوانن ببنە بەشێک لە سیستەمی نوێی جیهانی. &nbsp;ئەگەر بەخێرایی ئاوڕێک لە مێژووی ئەو (۱۹۳) وڵاتە بدەینەوە کە بەفەرمی ئەندامن لە نەتەوەیەکگرتووەکان، بۆمان ڕوون دەبێتەوە کە: ١- لەلایەک هیچ گەل و میللەتێک مافی ئازادی و سەربەخۆییان پێ نەبەخشراوە، بەڵکو بە شۆڕش و خەبات و تێکۆشان مافەکانیان سەندووە.٢- لەلایەکی تر هیچ وڵاتێک بە (پێرفێکت)ی لە دایک نەبووە، بەڵکو لە کاتی ڕاگەیاندنی سەربەخۆییاندا کۆمەڵێک کەموکوڕییان هەبووە، چ لە سەر ئاستی ناوخۆیی، چ لە سەر ئاستی دەرەکی، بەڵام دوای بەدەستھێنانی سەربەخۆییان بە جددی کاریان کردووە بۆ بنیاتنان و پەرەپێدانی داموودەزگا نیشتیمانی و مەدەنی و دیموکراسیەکان. &nbsp;دوای نزیکەی سەد ساڵ لە لکاندنی باشوری کوردستان "بێ ویستی گەلەکەی" بە وڵاتی نوێی دامەزراوی عێراق، ناڕازیبوون و شۆڕشی یەک لە دوای یەکی لێکەوتۆتەوە، چەند دەرفەتێکیش بۆ ئازادبوونی کورد ڕەخساوە بەڵام نەقۆستنەوەی ئەم دەرفەتانە چەندە پەیوەندی بە نەبوونی زەمینەیەکی گونجاوی ناوچەیی و نێودەوڵەتی ھەبووە، دوو ئەوەندەش پەیوەندی بە نەبوونی یەکڕیزیی ناوخۆیی و لۆکاڵی هەبووە. مێژووی زۆرینەی ڕەهای گەلانی (ئازاد و سەربەخۆ) تژیە لە خەبات و قوربانیدان، بەتایبەت مێژووی (سەدەی بیست) بۆ هەر چوار گەلی (کورد و جوولەکە و بۆسنی و ئەرمەن) پڕیەتی لە خەبات و مەرگەسات، بەڵام لەناو ئەم چوار گەلەدا تەنیا کورد نەبۆتە خاوەنی کیانێکی سەربەخۆ، وێڕای خەبات و قوربانیدانێکی بێ شومار، بۆ نموونە بۆسنیەکان لە ساڵی (١٩٩٤) لەلایەن سربەکانەوە بەبەر چاوی دونیاوە کۆمەڵکوژ و جینۆساید کران، بەڵام ئەوانیش وەک جوولەکە و ئەرمەن، بەرهەمی جینۆسایدەکەیان (بە بوونە دەوڵەت) چنیەوە.پێموایە کورد پێویستی بە ئێرادەیەکی نەتەوەیی (سەرووی حیزبی بوون) هەیە بۆ بەرنامەڕێژیکردن و دۆزینەوەی بەرژەوەندی هاوبەش لەگەڵ زلهێزەکان لەپێناو کۆکردنەوەی پشتگیری و لۆبیکردن بۆ کیانێکی سەربەخۆ، چونکە سەرەڕای ئەوەی کورد لە (چەندین شوێن و چەندین جار) کۆمەڵکوژ و جینۆسایدکراوە، بەڵام هێشتا نەبۆتە خاوەنی قەوارەیەکی سیاسی سەربەخۆ، لێرەدا پێویستە بپرسین بۆچی کورد نەگەیشتۆتە ئەم خەونە ڕوایەی و نەیتوانیوە ئەم مافە بە دەست بهێنێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێویستە هەڵوەستە بکەین و توێژینەوەی زانستی ئەنجام بدەین، تاکو بزانین تا چەند خەتای زلهێزە بێ بەڵێنەکانە و تا چەندەش خەتای پەرتەوازەیی و کەمتەرخەمی خۆمانە؟ چونکە هیچ گەل و نەتەوەیەک لە مێژوودا (وەک کورد) دەرفەتی ئازادبوونی لەدەست نەداوە، سەرەڕای هەموو جینۆساید و قوربانیدانێک بەڵام هێشتا خەونی سەربەخۆیی بەدی نەهاتووە. قەوارەی هەرێم ئەو دیفاکتۆیەیە کە لە دوای ڕاپەڕینی گەلی کوردستان و گۆڕانی هاوکێشەی ناوچەیی و نێودەوڵەتی هاتۆتەکایەوە، ئەگەرنا هیچ کاتێک عەقڵیەتی حوکمڕانی (عەڕەب و تورک و فارس) ئامادە نین دان بە مافە نەتەوەییەکانی خەڵکی کوردستاندا بنێن، بەڵام یەکانگیری (بەرژەوەندی هێزەکانی ناوچەکە و زلهێزە نێودەوڵەتیەکان) هەرێمی کوردستانیان کردە قەواریەکەکی پارێزراو بە گوێرەی بڕیاری (٦٨٨)ی ئەنجوومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی کە لە (١٩٩١/٤/٥) دەرکرا، ئەم بڕیارەش دوای بڕیاری سیڤەر لە (١٩٢٠/٨/١٠) بە یەکەمین بڕیاری نێودەوڵەتی دادەنرێت کە لەلایەن دەزگایەکی گرنگی وەک ئەنجومەنی ئاسایش لە بەرژەوەندی نەتەوەی کورد دەرکرابێت. (ئازادی و سەربەخۆیی و دروستکردنی دەوڵەت) پڕۆسەیەکی درێژخایەن و دوورمەودان، پێویستی بە قوربانی و پلانی پێشوەختە و زەمینەسازیی هەیە، کوردیش ئەم پڕۆسەیەی دەست پێکردووە و یەکەم هەنگاویشی ناوە کە بریتی بوو لە (رێفراندۆم) ، هەر کاتێک بارودۆخی ناوچەیی و نێودەوڵەتی لەبار بوو، دەکرێت کورد هەنگاوی تر بهاوێژێت و پڕۆسەکە تەواو بکات. بارودۆخی ئێستای ناوچەکە ناسەقامگیرە و کۆمەڵێک گۆڕانکاری لە ئارادان لە ژێر چەتری ڕێکەوتنەکانی (ئیبڕاهیمی و شامی نوێ و نیۆم و گرێبەستی سەدە) بەڵام مەرج نیە دیدگا و بەرژەوەندی بەشێک لە وڵاتان لەگەڵ دروستبوونی دەوڵەتی کوردی هاوتەریب بن، بۆیە پێویستە سەرکردایەتی کوردستان هەوڵبدات بەرژەوەندیەکانی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە و زلهێزەکان پاراڵێڵ و هاوتەریب بکات تاکو نەبنە ڕێگر لەبەردەم سەربەخۆیی کوردستاندا، لە سەرووی هەموو ئەو وڵاتانەش ئەمریکا دێت، کە پێویستە کورد بەرژەوەندیەکانی خۆی لەگەڵی هاوتەریب بکات و پشتگیری ناوەندەکانی بڕیاری ئەمریکا دەستەبەر بکات، لە ڕێگای پڕۆسەی لۆبیکردن و کۆکردنەوەی پشگیری و پاڵپشتی، ئەمەش پێویستی بە کات و کارەکتەر و بودجە هەیە، چونکە بە دەستهێنانی پشتگیری بۆ پڕۆسەی سەربەخۆیی لە وڵاتێکی وەک ئەمریکادا بێ بەرامبەر نابەخشرێت، بەڵکو پێویستە لە ڕێگای لۆبیکردنەوە بکڕدرێت. لە کۆتاییدا دەڵێم پێویستە کورد سود لە ئەزموونی کۆمەڵێک وڵات وەربگرێت، لەوانەش وڵاتانی وەک ئەمریکا و ئیسرائیل و ئیماڕات و ئۆکرانیا و کرواتیا و ئەرمینیا ....هتد، بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەی لۆبیکردن و کۆکردنەوەی پشتگیری بۆ سەربەخۆیی بە میکانیزمی دیبلۆماسی (نەرم و سەردەمیانە) لە پێناو بە مەنزڵ گەیاندنی پەیامی ڕەوای ڕیفراندۆم و بەدیهێنانی خەونی پیرۆزی سەربەخۆیی کودستان.

 کارۆخ خۆشناو

(ئازادی و سەربەخۆیی) دەسەندرێن نابەخشرێن!

لەسەر بانگهێشتی کونسوڵخانەی چین لە هەولێر ساڵی پار و ئەمساڵیش دەرفەتی سەردانیکردنم بۆ وڵاتی چین بۆ فەراهەم بوو، ئەو جیاوازیەی لە ڕووی پێشکەتنەوە لە نێوان ئەم دوو سەفەرەدا بینیم جێگای هەڵوەستە لەسەر کردنە، چونکە خەڵکی چین شەر لەگەڵ کات دەکەن و شەو و ڕۆژ کار دەکەن، وەک دەڵێن، ئاو ڕابوەستێ خەڵکی چین ڕاناوەستن، بۆیە لە ڕوی ژێرخان و سەرخانەوە موعجیزەیان خوڵقاندووە. لە هەشتاکانی سەدەی رابوردوو چین وڵاتێکی هەژار و داخراوبوو، پاش کرانەوەی بە سەر جیهاندا ئەمڕۆ چین یەکێکە لە زلهێزە ئابورییەکانی دونیا و خواستی هەیە کە ببێتە یەکێک لە زلهێزە جیهانییەکان لە هەموو بوارەکاندا، هەتا وەک جەمسەرێک لە جەمسەرەکانی دونیا مامەڵەی لە گەڵدا بکرێت، چین ئەم وەرچەرخانە وەها دەبینێت کە تەنها گەڕانەوەیە بۆ ئەو دۆخ و ئاراستەیەی کە ڕۆژێک لە ڕۆژان چین هەیبوو. لە مێژوودا چین بە چەنگگۆ Zhongguo (中国) ناسراوە، کە بە مانای پانتایی ناوەند یان بە شێوەیەکی فراوانتر بە شانشینی ناوەند ناسراوە، بەڵام پاش هاتنی ئیمپریالیزمی ڕۆژئاوایی چین ئەم پێگە ناوەندییەی لە دەستدا، ئەمڕۆ دەیەوێت بۆی بگەڕێتەوە. پێشکەوتنی چین لە ماوەی (٣٠ـ٤٠) ساڵی رابردوودا لە زۆر بواردا سەرسوڕهێنەرە، چین بێ ئەوەی ڕاستەوخۆ ڕایبگەیەنێت دەیەوێت بە شێنەیی وەک جەمسەر و وهێزێکی تازەی جیهانی خۆی بسەلمێنێت. ئەویش لە ڕێگای نمایشکردنی ژێرخان، سەرخان، تەکنەلۆژیا، بازاڕ، ئابووری، کاڵا و هێزی نەرم. لەم رێگەیەوە خەریکی ئەوەیە ببێت بە جەمسەرێکی پێشکەوتووی جیهان. بە جەمسەربوون بەلای چینییەکانەوە ئاوێتە و تێکەڵە بە پڕۆژەیەکی تر کە بە (رێگەی ئاوریشم) یان پشتێنە و رێگە (Belt and Road initiative) ناسراوە. ئامانجی سەرەکی دەستپێشخەریی پشتێنە و ڕێگا بەلای چینییەکانەوە، پێکەوەبەستنەوەیە. بەڵام لە هەمانکاتدا گەڕانەوەیە بۆ سەردەمی کردنی چین بە پانتایی ناوەند. ڕێگا دروستکردن هەمیشە بەشێک بووە لە بونیادی ئمپراتۆریەتەکان. ئەوەی ئینپراتۆریەتی ڕۆمی پێدەناسرێتەوە لە هەموو شتێکی تر زیاتر دروستکردنی ڕێگایە. پشتێنە و ڕێگاش پرۆژەی ئامادەبون و پەیوەستکردنی چینە بە دونیا و هەروەها دونیا بە چینەوە. لەم ڕوانگەوە دەکرێت چەند رەهەندێکی جەمسەربوونی چین دەستنیشان بکەین: ١ـ چین بەهەمانشێوەی روسیا دەیەوێت رابردوو و یادەوەری و سنور و کەلەپورە سیاسی-فکرییەکەی لەڕێگەی ئەم پڕۆژەیەوە بیر دنیا و گەلانی ناوچەکە بهێنێتەوە. سەرەتا نەخشەی کۆن بیر خەڵک دەهێنێتەوە کە دوێنێ چی بوویت و چۆن ژیاویت. بەیانی دەتەوێت ببیت بەچی و چۆن دەردەکەویت! ئەمە کڕۆکی داڕشتنی هێز و بەناوەندبوونە بۆ چین. ٢ـ لەهەناوی ئەم ستڕاتیژ و هێلکارییەدا ناسیۆنالیزمی چینی ئامادەیە بەڵام تێکەڵ بە چەپی چینی، وەک چۆن ڕوسیای پۆتین هەندێک جار ئاماژە بە روسیای قەیسەری دەکات بۆ گەڕانەوەی بۆ ناوچەکە. چینیش هەوڵێکی وا دەدات لەڕێگەی ئیتنۆ-کۆمۆنیزمەوە بەڵام بەبێ ئەوەی سەروەری هیچ وڵاتێک ببەزێنێت و پشتیوانی گڕووپی جوداخواز و کەمینەکان بکات. چونکە چین لە بنەڕەتدا کۆمەڵگە و تۆڕێکی فرە پێکهاتەیە و پڕە لە ئەکتەری جیاواز و ئیتنیکی جوداخواز. ٣ـ چین لە ڕێگای تەکنەلۆژیا و ژێرخان و تۆڕێک لە ڕێگا و شاڕێگا و گواستنەوە بیر لە بەیەکەوەبوون دەکاتەوە، بەجۆرێک لەداهاتوو بەئاسانی لەگەڵ جیهاندا بێت و ئاسان لەگەڵ جیهاندا بژی و دەستی بەهەموو بازاڕ و یەکەکان بگات، بەتایبەت ئەم دنیا ئابووری و فەرهەنگییەی کە دەکەوێتە نێوان دەریای سپی ناوەڕاست و کەنداوی عەرەبی و دەریای رەش و قەزوین. سەرەتا چین دەیەوێت بگات بە پانتایی ناوچەکە و دواتریش لەوێوە بکشێت و بازنە جیۆسیاسییەکەی خۆی فراوانتر بکات، لێرەوە ڕۆژهەڵات دەروازەیەکە بۆ گەیشتن بە جیهان. ٤ـ چین عەشقی هێزی نەرم و تیژە Soft and Sharp power و کاردەکات لەڕێگەی ئەم فۆڕمەی هێزەوە بکشێت و بێتە نێو جیهان و سیستمی سیاسی تازەوە (دوو جەمسەری یان فرە جەمسەری) بەتایبەت کولتور و فەرهەنگسازی، شێوەی ژیان، زیرەکی دەستکرد، چیپس و شێوەی کۆگاکردنی داتا و زمانی چینی. لەهەرێمی کوردستان سەنتەری فێربوونی زمانی چینی، بەشی چینی لە زانکۆکان و سەنتەری چینناسی ئامادە و کارایە و تەنانەت رێککەوتن لەگەڵ تی ڤییەکی کوردیشدا کراوە بۆ پرسی درامای چینی و پەخشکردن و بڵاوکردنەوەی وەک بەشێک لە هێزی نەرمی چینی. لەڕاستیدا فێربوونی زمانی چینی رۆژانە لەهەڵکشاندایە و خواستی لەسەرە، ئەگەرچی چین لەهزری ئێمەدا لەڕێگەی ئەم کاڵایەوە دەناسرێت کەلەسەری نووسراوە Made in China بەڵام چین بەشێوەیەکی تر بیردەکاتەوە و دەیەوێت ئەو وێنە ئابوورییە بگۆڕێت و لەڕێگەی فەرهەنگەوە خۆی نمایش و پێناسەبکاتەوە! لەگەڵ ئەوەشدا، هێشتا دنیای ئێمە کەمێک دوورە لە چینەوە! دووری جوگرافی نا، دووری لە ناسین و تێگەیشتن، لە بیرکردنەوە و خەیاڵی سیاسی و جیۆسیاسی چین. ئەو وڵاتە لای ئێمە واناسراوە کە بەرهەمهێنەری کاڵای خراپ و لاواز و بێ ناوکە. دیارە ئەمە پەیوەندی بەوەوە هەیە کە کەم لەسەر ئەدەبیات و مەعریفە و مێژووی چین بە زمانی کوردی نوسراوە! چینناسی نەبووە بە مەیدانی کاری ئێمە، چینناسمان زۆر کەم و دەگمەنە. بەکورتی چین ئەمڕۆ هێزێکە دەیەوێت ببێت بە ناوەند و جەمسەر و بڕیاردەر. ئەم ناوەندبوونە هانی دەدات گوتار، زمان، پڕۆژە و یەکەی جیۆستڕاتیژی تازە دابڕێژێت بۆ ئەوەی بگات بە زۆر شوێن و ناوچەی جیهان. بگات بە ئاسیای ناوەڕاست، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سنورەکانی تر. ئامێری بنەڕەتی ئەم گەیشتن و باڵابوونە (پڕۆژی ئاوریشم) یان (پشتێنە و ڕێگایە) بەتایبەت گەیشتن بە ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا و ئەمریکای لاتین، ئەم پڕۆژەیە زۆر دیاردە، رووداو و گۆڕانکاری گەورە لەگەڵ خۆیدا دەهێنێت، سەرەکیترینیان بە جەمسەربوونی چین و فرەجەمسەربوونی جیهانە.

بابەتەکانی کارۆخ خۆشناو

(ئازادی و سەربەخۆیی) دەسەندرێن نابەخشرێن!

چین وەک جەمسەرێکی جیهانی !