&nbsp;ماوەیەکى زۆرە دەمویست ئەم وتارە بنووسم، بەڵام هەر چاوەڕێ بووم رووداوێکى گەرم یان پرس و بابەتێکى پەیوەست بە نێوەڕۆکى وتارەکە ببێتە قسەوباسى هەفتە و منیش سەرنجەکانى خۆم لە پەراوێزیدا بخەمەڕوو. هەر رێکنەکەوت و هەر جارە و بەهۆى بابەتێکەوە دوام دەخست. هەفتەى رابردوو بابەتى هەرزانکردنى نان و لێکەوتەکانى، سەرنجمى هێنایەوە سەر ئەم پرسە. ئەویش دواى ئەوەى سەرۆکى حکومەت بڕیاریدا نرخى نان لە هەرێمى کوردستان هەرزان بکرێت، نانەوایەک لە شارى هەولێر ناڕەزایەتى دەربڕی و لەپاى ئەو قسانەى وەک دەردەدڵ و نیگەرانى لە بڕیارەکەى حکومەت کردى، خرایە زیندانەوە. زیندانیکردنەکەشى بووە هۆى وروژاندنى راى گشتى و قسەوباسى گەرمى خەڵک و میدیا و تەنانەت بەشێک لە حیزبە سیاسییەکانیش راگەیێندراویان لەو بارەیەوە بڵاوکردەوە. لەکاتێکدا لەم سەردەمى بێ مووچەیى و قەیرانى دارایى و نەبوونى کار و سستیی بازاڕەى هەرێمى کوردستاندا، هەروەها لە کاتێکدا لە زۆربەى وڵاتانى جیهان رۆژ لەدواى رۆژ نرخى نان و بەروبووم و کەرەستە خۆراکییەکان لە بەرزبوونەوەدان، بڕیارى هەرزانکردنى نرخى نان لە کوردستان لە بەرژەوەندیی گشتیى خەڵکدایە، بەڵام ئەوەى لەم پرسەدا پێویستى بە هەڵوەستە لەسەرکردنە ئەوەیە کە خەڵک هاوسۆزیى ئەو نانەوایە بوو دژى بڕیارەکەى حکومەت قسەی کرد. بێگومان جێى سەرنجە بڕیارێک کە لە بەرژەوەندیی گشتى هاووڵاتیاندابێت و کەسێک پابەند نەبێت پێوەى، خەڵک لایەنگیریى بڕیارەکە نەبن و لەگەڵ ئەوەدابن کە پابەندى بڕیارەکە نەبووە. ئەمە ئاماژەى دروستبوونى کەلێنى گەورەیە لەنێوان خەڵک و دەسەڵات، بە جۆرێک کە هاووڵاتییان لەو بڕیارانەشدا لەگەڵت نەبن کە لە بەرژەوەندیی خۆیاندایە. کورد قسەیەکى جوانى هەیە دەڵێت "خۆم دەزانم کوێم دێشێ." هاوسۆزییەکەى خەڵک بۆ نانەواکە، لەبەر ئەوە نەبوو کە نانەوایەک پابەندى بڕیارەکە نابێت. دەستگیرکردنەکەشى لەبەر ئەوە نەبوو کە ئەم نانەوایە لە بەرانبەر بڕیارى حکومەت وەستانەوەتەوە، چونکە زۆر نانەواخانە بڕیاریانداوە پابەند نەبن تەنانەت ئەگەر دەرگەی دووکانەکانیش دابخەن ناچنەژێربارى ئەو بڕیارەوە و کەسیش لەسەر ئەوە دەستگیر نەکراوە. بەڵکو (ئەسڵى مەقسەت) بڕیارى زیندانیکردنى و هاوسۆزییەکەى خەڵکیش بۆ نانەواکە، پەیوەندیى بەو قسانەوە هەبوو کە لە دڵێکى بریندارى پڕ لە حەسرەت و لە ناخێکى پەنگخواردووەوە و بە حەماسەوە گوتی، "بڕۆن چاکسازى لە ماڵ و منداڵەکانى خۆتانەوە دەستپێبکەن". لە بناخەى دروستکردنى یەکەم ئەزموونى حوکمڕانیی خۆبەخۆیى کوردییەوە بۆ ئێستا، کۆمەڵێک هەڵەى کوشندە لە کاروبارى بەڕێوەبردنى هەرێمى کوردستاندا هەن. سەربارى ئەوانەش ناکۆکیی ناوخۆیى و نادادى و گەندەڵى بوونەتە میکرۆبێکى مەترسیدار بۆ داڕزاندنى جەستەى حوکمڕانیی کوردى، بەڵام هیچ کام لەو هەڵە و دەرد و بەڵایانە، بە ئەندازەى دیاردەى دەرکەوتنى (کەسوکارى دەسەڵاتداران) زیانى بە حوکمڕانیی کوردى نەگەیاندووە. ئەوەى ئەمڕۆ پێى گەیشتووین بەرهەمى ئەم دیاردەیەیە. بەهۆى بارودۆخى تایبەتى کورد وەک گەلێکى خاک داگیرکراو و چەوساوە، بەهۆى بوونى خەباتى چەکدارى و قوربانیدانى پێشمەرگەى حیزبەکان لەپێناو ئازادیی کوردستاندا، هەلومەرجێک هاتە ئاراوە دواى دروستبوونى دەسەڵاتدارێتى کوردى، خەڵکى کوردستان چاو لە هەندێ ناهەقى و تەنانەت چاو لە جۆرێک گەندەڵی رێکخراوى حیزبە بەشدارەکانى ناو دەسەڵات بپۆشن کە بەشێوەى موحاسەسەى حیزبى و شۆڕشگێڕیی لە گومرگ و نەوت و داهاتى گشتى بەڕێوەیان دەبرد. تا ئەندازەیەک چاویان لەوەش پۆشى کە چى حیزبەکان و لەناو حیزبەکانیشدا توێژێکى دەستڕۆیشتوو بە حوکمى بەشدارییان لە خەبات و قوربانی، بوونە خاوەن کۆمپانیاى گەورە و سەروەت و سامان و دەستیان بەسەر موڵکى گشتیدا گرت، بەڵام گواستنەوەى ئەم دیاردەیە بۆ نەوەى شۆڕەگێڕەکان و خزم و کەسوکار و فراوانبوونەوەى بازنەى بەرژەوەندییەکانیان، دۆخێکى جیاوازى هێنایە ئاراوە. ئەگەر پێشتر بە هەر پاساو و بیانوویەکى شۆڕشگێڕی و خەبات و قوربانیدانەوە کەسانێک وەک جۆرێک لە قەرەبوو وێنایان دەکرد، بەڵام گواستنەوەى بۆ کەسوکار و دەوروبەرەکانیان نیگەرانى و ناڕەزایەتیی هەندێک خەڵکى گەیاندە ئەو ئاستەى تا رق لە کوردبوونیش سەنگەر لە دەسەڵاتى کوردى بگرێت. هەروەها ئەو کەسانەش کە دڵسۆزى وڵات و میللەتەکەبوون بخاتە بەردەم ئەو پرسیارەوە ئایا دڵسۆزیى و پەرۆشى بۆ نیشتمان و هەوڵدان بۆ پارێزگارى لە مانەوەى دەسەڵاتدارێتى و قەوارەى کوردی، یەکسان نییە بە خزمەتکردنى مانەوەى ئەو هەلومەرجە شاهانەیەى بۆ کەسوکارى دەسەڵاتداران رەخساوە؟ پێویست بوو بەر لە هەر کەس، دەسەڵاتدارانى هەرێمى کوردستان لە حیزب و ناوەندەکانى حوکمڕانى بیریان لەوە بکردایەتەوە چارەسەرێک بۆ ئەمە بدۆزرێتەوە و لە خراپترین دۆخدا لانیکەم نەیانهێشتبا لەوە زیاتر پەرەبسێنێت، بەڵام بەڕاستى جێگەى هەڵوەستە لەسەرکردنە، نەک رێیان پێنەگرت، ئێستا دیاردەیەکى دیکەشى هاتووەتەسەر کە لە رێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانى وەک ئینستاگرام و فەیسبووکەوە رۆژانە نمایشى مۆدێلى ئۆتۆمبێل و جلوبەرگ و ژیانى شاهانەى منداڵى کەسوکارەکانیان بە جۆرێکى بەربڵاو بەناو خەڵکدا دەستاودەستى پێدەکرێت و ئاو دەکاتە ئاشى ئەو لێکدابڕانەى نێوان خەڵک و دەسەڵاتەوە. مەترسیی ئەم دیاردەیەیان تەنیا رەنگدانەوەی بۆ سەر ئەوانە نییە کە بڕیاری خۆیانداوە لەوەی هاوکاریی مانەوەی ئەزموونە کوردییەکە نەبن، بەڵکو ئەمەیان کاریگەرییەکەی لەسەر ئەو بەشەی دیکەی خەڵکە کە بەرەو لایەنگیربوونی حوکمڕانیی خۆماڵین. بەجۆرێک هەر دیمەنێک لە دیوى ناوەوەى ژیانى ناو کۆشکى ئەم شازادانە دەبێتە پرسیارێکى خنکێنەرى بێ وەڵام بۆ ئەوانەشى کە هێشتا پەرۆشى چۆنیەتیی پارێزگاریکردنن لە مانەوەى دەسەڵاتى خۆماڵیی کوردى. بۆیە تا کار لە کار نەترازاوە، تکا لە دەسەڵاتداران دەکەم وەک چۆن دەمێکە دەرگەى ماڵەکانتان بە رووى خەڵکدا داخستووە، تکایە لە دیوى ناوەوەش دەرگەى ماڵەکانتان داخەن، با خەڵک لەوە زیاتر دیمەنى ژیانى شاهانەى منداڵەکانتان نەبینێت. ئێستا گەیشتووم بەو باوەڕەى لە کۆندا کە هەندێ لە پاشا و سەردارەکان، کەسوکارى خۆیان دەخستە زیندانەوە، یان دەیانکوشتن، یان دووریان دەخستنەوە بۆ ناوچەى زۆر دوورەدەست، مێژوو لێکدانەوەى هەڵەى بۆ کردووە کە بەو جۆرە بۆمان تۆمارکراوە، لەبەرئەوەبووە دڵنیایى دەستەبەر بکەن تاوەکو کودەتا بەسەر دەسەڵاتەکەیاندا نەکەن، بەڵکو دەشێ بەهۆى ئەوەوە بووبێت هەندێک لەو پاشا و سەردارانە زۆر دڵسۆزى میللەتەکەى خۆیان بوون و زانیویانە هەموو دەسەڵاتێک پێش هەر کەس، کەسوکارى دەسەڵاتدارەکانى ناشرینى دەکەن.&nbsp;

عارف قوربانی

دەرگەى ماڵەکانتان داخەن

ئەگەر بڕیاربێت هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاکانى عێراق، گیانێکى تازە بە بەر ئیدارە خۆجێییەکانى پارێزگاکاندا بکات و دەسەڵاتێکى کاراى خزمەتگوزار و دەزگایەکى چاودێرى بێنێتە ئاراوە، بۆ کەرکووک تەواو پێچەوانەیە، نەک چاوەڕوان ناکرێت ببێتە زادەى لەدایکبوونى ئیدارەیەکى نوێ، بەڵکو گریمانەى ئەوە زاڵە کە هەڵبژاردنى کەرکووک، لەلایەک ناکۆکىی لایەنە سیاسییەکانى پێکهاتە جیاوازەکان قووڵتر بکاتەوە و لەلایەکى دیکەشەوە حکومەتى خۆجێى شارەکە بەرێتە دۆخێکى چەقبەستووەوە.&nbsp;&nbsp;هەرچەندە پارێزگاى کەرکووک تاکە پارێزگا نییە کە پێکهاتەى جیاوازى تێدایە، بەڵام ئەوەى کەرکووک لەو شارانەى دیکە جیادەکاتەوە خودى یاساى هەڵبژاردنى ئەنجوومەنى پارێزگاکانە، چونکە لە یاساکەدا کەرکووک تایبەتمەندىی ئەوەى دراوەتێ کە (دەسەڵات بەشێوەیەکى دادپەروەرانە دابەش دەکرێت، بە جۆرێک هاوبەشىی پێکهاتەکانى پارێزگاکە مسۆگەر بکات، بەبێ لەبەرچاوگرتنى ئەنجامى هەڵبژاردنەکان).&nbsp;&nbsp;سەربارى ئەوەى یاساکە بە دەق ئەوەى دووپاتکردووەتەوە کە ئەنجامى هەڵبژاردنەکان لەبەرچاو ناگیرێن لە پێکهێنانى ئیدارەى خۆجێى پارێزگاکە، بەڵام دواجار ئەوەى بەشدار دەبێت لە پێکهێنانى ئیدارەکە هەر دەبێت هێزە بەشدارەکان و براوەى پرۆسەى هەڵبژاردن بن، بۆیە دەتوانرێت ئەو بڕگە یاساییە وەک جۆرێک لە پارێزبەندى بۆ مافى بەشداریی هەر پێکهاتەیەک لێکبدرێتەوە، نەک ئەوەى هیچ تایبەتمەندییەک بە دەرئەنجامى هەڵبژاردن نەدرێت، بەڵام دەتوانرێت ئەم بڕگە یاساییە بۆ ئەوە بەکارببرێت رێگرى لەوە بکات لەسەر بنەماى زۆرینە و کەمینەى چەند لایەنێک یاخود چەند پێکهاتەیەک، پێکهاتەیەکى دیکە فەرامۆش بکرێت. ئەمەش ئەوە دەچەسپێنێت دەبێت حکومەتى خۆجێى کەرکووک نوێنەرى براوەى هەڵبژاردنى هەر چوار پێکهاتەکەى تێدابێت.&nbsp;&nbsp;ئەنجامى هەڵبژاردنەکان و دابەشبوونى کورسییەکان بەسەر پێکهاتەکاندا، لەگەڵ بوونى ئەم بڕگە یاساییە وەکو کۆتێک بۆ پێکهێنانى ئیدارەى کەرکووک، رێگە لەوە دەگرێت بتوانرێت بە دروستکردنى هاوپەیمانیی سیاسى لەنێوان چەند لیستێکى براوەدا، حکومەتى خۆجێى دروستبکرێت کە پێچەوانەى کەرکووک، هەموو پارێزگاکانى دیکە لەسەر ئەو بنەمایە ئیدارەى نوێ پێکدەهێنن. لەکاتێکدا بە بوونى ئەم دەقە یاساییەوە دەتوانرا بە هاوپەیمانێتیى زۆرینەى کورسییەکان، ئیدارەى کەرکووک پێکبهێندرایا، ئەگەر دابەشبوونەکە بەم جۆرەى ئێستا نەبوایا، بۆ نموونە ئەگەر تورکمانێکى شیعى و عەرەبێکى شیعە کورسییان بەدەستبهێنایە، کورد و مەسیحی و تورکمان و عەرەبە شیعەکە پێکەوە دەبوونە زۆرینە، ئەوکات نە تورکمانەکەى دیکە و نە عەرەبەکانى تر مافى ئەوەیان نەبوو پەنا ببەنە بەر دادگەى فیدراڵى و بڵێن مافى پێکهاتەکانمان فەرامۆش کراوە. یاخود ئەگەر بەربژێرە کریستیانەکە لە بەرەى یەکێتی نەبوایا، ئەوکات عەرەب و تورکمان و پارتى و کورسیی کریستیانەکان، دەیانتوانى ئیدارە دروست بکەن و یەکێتى کە زۆرینەى کورسییەکانیشى لەلابوو، ئەو شەرعییەتە یاساییەى نەدەبوو پەنا بباتە بەر دادگە، بەڵام ئێستا دەتوانرێت کورسیی کریستیانەکان وەک بارمتەیەک لەلایەن یەکێتییەوە بەکارببرێت کە بە زۆرینەى کورسیی عەرەب و تورکمان و پارتیش نەتوانن حکومەت پێکبهێنن، چونکە لەو حاڵەتەدا بەربژێری کریستیانەکان بەشدارى ناکات و بە پەنابردنە بەر دادگە، دەتوانێت ئیدارەکە هەڵبوەشێنێتەوە. واتا تاوەکو ئەندازەیەک هەموو لایەک جۆرێک لە حەسانەى ئەوەى هەیە کە نابێت فەرامۆش بکرێت.&nbsp;&nbsp;جگە لەم کۆتە یاساییە، دابەشبوونێکى دیکەش تا ئەندازەیەک کۆسپێکى دیکەیە بۆ کەرکووک، ئەویش ئەو دابەشبوونە سیاسییەیە کە لەدواى روخانى سەدامەوە کورد و کریستیانەکان کەوتنە بەرەیەک و تورکمان و عەرەبیش لە بەرەیەکى دیکە. ئێستاش دەرئەنجامى دابەشبوونى کورسییەکان جۆرێک لە هاوسەنگی لەنێوان ئەم دوو بەرەیە دروستکردووەتەوە، عەرەب و تورکمان نیوەى کورسییەکانیان بردووە و کورد و کریستیانیش نیوەکەى دیکەى.&nbsp;&nbsp;لەناو کوردیشدا وێڕاى بوونى کێشە و ناکۆکیى قووڵى پارتى و یەکێتی، کە هێشتا ئاماژەیەکى روون دیار نییە بەوەى دەتوانن وەک یەک فراکسیۆنى کوردى خۆیان رێکبخەنەوە یاخود نا، هەروەها دابەشبوونى لایەنە سیاسییەکانى ناو پێکهاتەکانیش بەسەر بەرەى تورکیا و ئێراندا بێ کاریگەر نابێت لەسەر دروستکردنى ئیدارەى کەرکووک، بۆیە بە هەموو پێوەرێک ناتوانرێت لەو ماوە یاسایی و ئاساییەى بۆ پێکهێنانى حکومەتى خۆجێى پارێزگاکان دانراوە، لە کەرکووک حکومەت پێکبهێندرێت. لایەنى خراپى ئەم دواخستنەش ئەوەیە تاوەکو ئیدارەى نوێ دروست نەکرێت، دەسەڵات لە دەستى ئەم ئیدارەیەى ئێستا بەردەوام دەبێت کە ئێستا ئیدارە لەلایەن پێکهاتەى عەرەبییەوە بە خراپى بەڕێوەدەبرێت و کورد و تورکمان نیگەرانن لەو جیاکارییانەى دەکرێن. تەنانەت پێشتریش کە ئیدارە بەدەست کوردەوە بوو، ئەوکاتیش عەرەب و تورکمان نیگەران بوون. هۆکارەکەشى ئەوەیە نەتوانراوە میکانیزمێک بدۆزرێتەوە کە بە کردارى هەموو پێکهاتەکان بەشداریی دەسەڵات بکەن، پارێزگار لاى کێ بووبێت دەسەڵاتى بەسەر شارەکەدا سەپاوە و ئەوانى دیکە فەرامۆش کراون.&nbsp;بۆیە لەبرى ئەوەى بیر لە سیناریۆى جیا جیا بکرێتەوە بۆ پێکهێنانى حکومەتى خۆجێیی کەرکووک و گفتوگۆکان لەسەر بنەماى ئەوە بن کام لایەن و کام پێکهاتە دەتوانن پێکەوە رێککەون، وەک ئەوەى ئێستا دەگوترێت عەرەب و تورکمان لەناو خۆیان رێککەوتوون پۆستى پارێزگار بەشێوەى دوو ساڵ بە دوو ساڵ بەڕێوەبەرن، یام ئەو هەوڵانەى لایەنى کوردى دەیدات بۆ دەستەبەرکردنى دڵنیایى لە وەرگرتنى پارێزگار کە بە دەقى یاساى هەڵبژاردنەکان ئەم پۆستە بە دەنگدان و بردنەوە و دۆڕان یەکلانابێتەوە، بۆیە لێرەدا چارەسەرێکى مامناوەندى و پێشوەختە دەخەمەڕوو لەلایەک بۆ جۆرێک لە دروستکردنى هاوسەنگیى راستەقینە لە بەڕێوەبردنى شارەکە لەلایەن پێکهاتەکانەوە و لەلایەکى دیکەشەوە وەک یارمەتیدەرێک بۆ ئەوەى تەنها چاوەکان لەسەر وەرگرتنى پۆستى پارێزگار نەبێت و ئەم دۆخە چەقبەستووە چاوەڕوانکراوەى کەرکووک تێپەڕێندرێت. پێشنیاز دەکەم دەسەڵاتەکانى کەرکووک بە رەچاوکردنى جۆرێک لە هاوسەنگى بکرێتە خشتەیەک و گفتوگۆ لەسەر ئەوە بکرێت هەر پێکهاتەیەک کام لیستە لەم خشتەیە وەردەگرێت.&nbsp;&nbsp;بۆ نموونە پۆستى پارێزگارى کەرکووک و جێگرى سەرۆکى ئەنجوومەنى پارێزگا لەگەڵ بەڕێوەبەرى گشتیى تەندروستى و کشتوکاڵ لیستێک بێت، لە ئەگەرى ئەوەى بۆ پێکهاتەی کوردى بێت، لە بەرامبەردا پۆستى سێ قایمقام (ناوەندى کەرکووک و دوبز و داقووق) و بەڕێوەبەرى گشتیى شارەوانییەکان و پەروەردە بۆ پێکهاتەی تورکمان بێت، پۆستى سەرۆکى ئەنجوومەن و جێگرى پارێزگار و قایمقامى حەویجە و بەڕێوەبەرى پۆلیسى کەرکووک بۆ لایەنى عەرەبى بێت. پێکهاتەى کریستیانیش سەرۆکى شارەوانیى کەرکووک و یاریدەدەرى پارێزگا و بڕیاردەرى ئەنجوومەنى پارێزگایان بدرێتێ. دابەشکارییەکى لەم شێوەیە وادەکات تاوەکو ئەندازەیەک هیچ پێکهاتەیەک دەسەڵاتى تەواوى بەسەر کەرکووکدا نەبێت و هیچ پێکهاتەیەکیش فەرامۆش نەکرابێت لە بەڕێوەبردنى حکومەتى خۆجێیى شارەکەیان.&nbsp;&nbsp;

   چارەسەرێکى ناوەندى بۆ دۆخى چەقبەستووى کەرکووک

لەدواى سەرهەڵدان و دروستبوونى دەوڵەت و نەتەوەوە، بابەتى ژمارەى دانیشتووان و مەترسیى گۆڕینى دیمۆگرافیا، یەکێکە لەو پرسانەى لە تەواوى دونیادا بە بایەخەوە لێى دەڕوانرێت. تەنانەت ئەو وڵاتانەى خاوەن مێژوویەکى دوورودرێژى تەمەنى حوکمڕانى و دامەزراوەى تۆکمە و سنوور و سەروەریى پارێزراویشن، ئەم بابەتە هەر پرسێکى ستراتیجییە بەلایەنەوە. لە داڕشتنى سیاسەت و بەڕێوەبردنى وڵات، پلانە کورتمەودا و درێژمەوداکانیان رەچاوى دەستەبەربوونى دڵنیایى پاراستنى ناسنامەى نەتەوایەتییان دەکەن.&nbsp;&nbsp;تێزێکى باویش هەیە دەڵێت، نیشتمان هى ئەو کەسانەیە لەسەرى دەژین، مێژوویش ئەوەى بۆ سەلماندووین زۆر گەل و نەتەوە هەبوون لە بنەڕەتدا خاوەن ئەو جوگرافیا و نیشتمانە نەبوون کە ئێستا لەسەرى دەژین، بەڵام بەهۆى کۆچى میللـەتى خاوەن ماڵ، یاخود بەهۆى کۆچى نەتەوەى هاتوو جا بەهۆى داگیرکارییەوە بووبێت یاخود وەک کۆچ و پەنابەریى، دواجار ناسنامەى ئەو نیشتمانە گۆڕاوە و بووەتە خاکى ئەوانەى لەسەرى دەژین.&nbsp;&nbsp;بەدیاریکراوى لە دەوروبەرى کوردستان نموونەى بەرجەستەمان زۆرن، بە بیانووى ئایینى ئیسلامەوە عەرەبەکان لە حیجاز و یەمەنەوە بەناوچەکەدا بڵاوبوونەوە و بوونە خاوەن زۆرێک لە نیشتمانى ئەو گەل و نەتەوانەى دیکە کە بە سەتان ساڵ لەوەوبەر لەوێ ژیابوون. تورکەکان وەک عەشیرەتێکى مەغۆل هاتنە ناوچەکە و لەسەر نیشتمانى کورد و ئەرمەن و یۆنانى دەوڵەتێکى نەتەوایەتییان بۆخۆیان بونیادنا.&nbsp;&nbsp;کوردیش سەربارى ئەوەى بە درێژایى مێژوو قوربانى لەپێناو مانەوە لەسەر نیشتمانەکەى بەخشیوە، بەڵام بە هەردوو دیوەکەى کۆچدا چى ئەوەى رێگەى بە بێگانە دابێت بێتە خاکەکەى نیشتەجێبێت یان خۆى کۆچى کردبێت، جوگرافیاى زۆرى لەدەستداوە. لە باشوورى کوردستان نەک لە مێژوویەکى دورودرێژدا بەڵکو لە مێژووى چەند دەیەیەک بەر لە ئێستا هەندێ ناوچەى کوردستان هەن تاکە ماڵێکى عەرەبى لێنەبوو، بەڵام ئەمڕۆ رەنگە تاک و تەرا ماڵە کوردێکى لێمابێتەوە.&nbsp;لە زنجیرە چیاى حەمرینەوە بۆ دەشتى نەینەوا، بۆ جەلەولا و سەعدیە و قەرەتەپە و خانەقین، بۆ کەرکووک و حەویجە و تا پردێیش، سەدەیەک بەر لە ئێستا چەند بنەماڵە و خێڵێکى عەرەبى کۆچەرى بۆ گامێشەوانى، یا مەڕ لەوەڕاندن دەهاتنە ئەو ناوچەیە، بەڵام ئەمڕۆ ژمارەیان لەو بەشەى جوگرافیاى باشوورى کوردستان لە ژمارەى کورد زیاترە و رۆژ لەدواى رۆژیش هاوکێشەکە بەقازانجى عەرەبەکان دەگۆڕێت.&nbsp;شانبەشانى بەردەوامیی سیاسەتى تەعریب کە لەلایەن رژێمە یەک لەدواى یەکەکانى حوکمڕانیی عێراقەوە لە دروستبوونییەوە تا ئەمڕۆ پیادە دەکرێت، خەسڵەتى خێڵەکى کۆمەڵگەى عەرەبى لە دروستکردنى خێزان و خستنەوەى نەوەدا، یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانى گۆڕینى دیمۆگرافیاى کوردستان بووە لەو بەشەى جوگرافیاى باشوور کە ئەمڕۆ بە ناوچە کوردستانییەکانى دەرەوەى هەرێمی کوردستان ناسراون.&nbsp;&nbsp;بەدیاریکراوى لە ناوچەیەکى وەک حەویجە سەر بە پارێزگاى کەرکووک، سەرەتا چەند خێڵێکى ناوچەکانى خواروو و نێوەڕاستى عێراق هێندرانە دەشتى بەپیتى حەویجە و وا بۆ نیو سەدە دەچێت عەرەبى دیکەى تەعریبیان بۆ نەهێناوە، بەڵام گەورەبوونى خێزانەکان و زۆر نەوەخستنەوە لە نێویاندا بووەتە هۆکارى ئەوەى ئێستا بە تەنیا ژمارەى عەرەب لەم ناوچەیە شان لە شانى هەموو ژمارەى کورد بدات لە کەرکووک کە مەترسییەکانى هەر ئەوە نەبوون و نین کە بوونە گرێکوێرەى چارەسەرنەبوونى پرسى کورد لە عێراق، بەڵکو بوونەتە سەرچاوەى مەترسى و هەڕەشە لەسەر گۆڕینى دیمۆگرافیاى ئەو نیوەیەى دیکەى کوردستانیش لە هەرێمى کوردستان.&nbsp;&nbsp;ئەگەر چاوێک بە مێژووى هاتنى عەرەب و قۆناخەکانى پرۆسەى تەعریبدا بگێڕیت، بە ئاسانى ئەوەت بۆ دەسەلمێت کە رێگەدان بە نیشتەجێبوونى خێڵ یا چەند خێزانێکى عەرەب، ئەگەر هیچ نیەت و سیاسەتێکى گۆڕینى دیمۆگرافیاش لە پشتییەوە نەبێت، تەنیا بەهۆى رێژەى ناسرووشتیی گەشەى خێزانەکانیانەوە لە خستنەوەى زۆرى منداڵ بەسە بۆ ئەوەى دواى چەند دەیەیەک هاوکێشەى دانیشتووان لەو شوێنە بگۆڕن. خۆ ئەگەر ئامانج و ستراتیژێکى دوورمەوداش لەپشتى نیشتەجێبونەکەبێت، ئەوە بەدڵنیاییەوە رێژەى گەشەکردنەکەیان زۆر خێراتر دەبێت.&nbsp;ئەوەى ئەمڕۆ لە هەرێمى کوردستان دەگوزەرێت دەستپێکى قۆناخێکى پلان بۆ داڕێژراوى دیکەى تەعریبە لە بەرگ و لەژێر ناونیشانێکى دیکەدا. ئەگەر پێشتر و لەو بەشەى باشوورى کوردستان کە ئێستا لە دەرەوەى دەسەڵاتدارێتیی کوردیە، بەڕێوەچوونى پرۆسەى تەعریب لە چوارچێوەى سیاسەتێکى دەوڵەتى و بە زۆر راگواستنى کورد و نیشتەجێکردنى عەرەب بووبێت لە شوێنیان، ئەوەى ئەمڕۆ لەنێو هەرێمی کوردستان روودەدات، هەرچەندە دەوڵەتى عێراق بە مەبەست لە رێگەى بانکەکانەوە پارەیان دەداتێ بۆ کڕێنى موڵک و ماڵى کورد، بەڵام تەعریبێکى ئارەزوومەندانەیە، بەڵام دەرئەنجامەکانى بۆ کورد لە قۆناخەکانى رابردووى تەعریب مەترسیدارترن، چونکە لە پێشووتردا ئەو عەرەبەى هێندرابووە ناوچەکە دەیزانى لەسەر ماڵ و زەویوزارى کورد نیشتەجێکراوە، بەڵام ئەوەى ئەمڕۆ بەهۆى کڕینى موڵک و ماڵەکەوە بووە بە خاوەنى راستەقینەى. بۆیە ئەگەر پێشتر کورد هیوایەکى هەبوو رۆژگارێک دێت ئەو ستەمەى لەسەر نامێنێت و ماف بۆ خاوەنەکەى دەگەڕێتەوە، لێرەدا کورد خۆى مافى خاوەندارێتییەکەى فرۆشتووە.&nbsp;&nbsp;ئەو ئامار و داتایانەى لەو بارەوە بڵاو دەکرێنەوە کە زیاتر لە یەک ملیۆن عەرەب لە هەرێمى کوردستان موڵکى کڕیوە و رێژەیان گەیشتووەتە زیاتر لە چارەکى دانیشتووانى هەرێمى کوردستان، جێى هەڵوەستە و راچڵەکینە بۆ کەسانێک ئەگەر دەربەستى ئایندەى کوردستان و ناسنامەى نەتەوایەتى ئەم جوگرافیایەبن، چونکە وەک پێشتر ئاماژەم پێدا رێژەى گەشەى خێزان لەناو عەرەب بە بەراورد بە خێزانى کورد قابیل بە بەراورد کردن نییە. گەنجى عەرەب وەک پابەندێتییەک بە کولتوور و دابونەریتى خێڵەکى و لەهەمانکاتدا وەک پابەندێتى ئایینی، لە تەمەنى زۆر لاوێتیدا ژن دەهێنن، بەشى زۆریان زیاتر لە یەک ژن و تا چوار و زیاتریش بەبەشێک لە رەسەنایەتى بۆ خۆیان وێنا دەکەن. ژمارەى ئەندامى هەر خێزانێکیان دەگاتە چەند دەیەیەک، پێچەوانەى خێزانى کورد کە تا دێت بچووک دەبێتەوە.&nbsp;&nbsp;گەرچى نوقڵانەیەکى خراپە، بەڵام راستیەکەو دەبێت بگوترێت ئەگەر تەنها ئەو عەرەبانەى ئێستا لە هەرێمى کوردستانن و هیچ عەرەبێکى دیکە روو نەکاتە هەرێمی کوردستان، پاش چەند دەیەیەکى دیکە ئەم رێژە عەرەبە ژمارەیان بۆ چەندین جار لە ئێستا زیاتر بەرزدەبێتەوە، زۆر ناخایێنێت و هەر لە تەمەنى ئەم نەوەیەى ئێستادا دەیبینین کە کورد لەم بەشەى جوگرافیاى باشوور کە پێى دەگوترێت هەرێمى کوردستان، دەبێتە کەمینە.&nbsp;&nbsp;هەرچەندە لێرەدا نامەوێ بچمە بنج و بناوانى کێشەى فەلەستین و ئیسرائیل، ماف بە خۆیشم نادەم داوەرى ئەوە بکەم کامیان مافى خاوەندارێتییان زیاترە بەسەر ئەو خاکەوە کە لەسەرى ناکۆکن، بەڵام دەمەوێ ئەو راستییە بڵێم یەکێک لەو هۆکارانەى ئەمڕۆ عەرەبەکانى فەلەستین پێیگەیشتوون بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە رۆژگارێک لە بەرانبەر بڕێک پارە زەوى و ماڵ و موڵکى خۆیان فرۆشت بە جووەکان. بۆیە وابڕوات لە مێژووشدا دەنووسرێت کوردەکان خۆیان نیشتمانەکەیان فرۆشت بە عەرەبەکان.&nbsp;

کورد وەک کەمینەیەک لە کوردستان

ئەو هێرشە چاوەڕواننەکراوەى بزووتنەوەى حەماس لە بەرەبەیانى حەوتى تشرینى یەکەم بۆ سەر ئیسرائیل، لە زۆر لایەنەوە مایەى هەڵوەستە لەسەرکردن و لەسەر وەستانە. رووداوێکە وەک شۆکێک لە مێژووى شەڕوپێکدادانى نێوان ئیسرائیل و فەلەستینیەکان دەچێتە مێژووەوە، چونکە بە درێژایى سێ چارەکە سەدەى رابردووى نێوان دروستکردنى دەوڵەتى ئیسرائیل بۆ ئەمڕۆ، ئیسرائیل رووداوى لەو شێوەیەى بەخۆیەوە نەبینیوە.&nbsp;&nbsp;یەکەم جارە ئیسرائیل بکەوێتە بەر هەڵمەتێکى چڕى پەلامارى زەمینى و ئاسمانییەوە کە لە ماوەى کەمتر لە نیو کاژێردا پێنج هەزار مووشەک ئاراستەى بارەگا و بنکە سەربازى و کۆمەڵگە نیشتەجێبوونەکانى بکرێت. لە یەک رۆژدا ژمارەى کوژراوەکانى بگاتە نزیکەی 300 کەس و هەزاران بریندار و دەیان سەرباز و ئەفسەرى بکەونە دەست چەکدارە فەلەستینییەکانەوە.&nbsp;توانا و تاکتیکى سەربازیى حەماس لەم هێرشە لەناکاو و چاوەڕواننەکراوەیدا بۆ سەر ئیسرائیل، مایەى تێڕامانە. لە رابردوودا نە هێزە فەلەستینییەکان و نە ئەو دەوڵەتە عەرەبییانەش کە شەڕیان دژى ئیسرائیل کردووە، نەیانتوانیوە گورزى لەو شێوەیە لە ئیسرائیل بدەن. ئەم توانا و تاکتیک و گەشەکردنە خێرایەى حەماس چەند جێى سەرسوڕمانە، لە بەرانبەردا سستى و لاوازیی زانیاری و تواناى بەرگریى زەمینى و ئاسمانى ئیسرائیلیش، هەر جێى پرسیارە.&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;لە سەردەم و هەلومەرجێکى وەک ئێستاى پێشکەوتنى ئامرازەکانى زانیاری و تەکنەلۆژیاى سەربازی و هەواڵگری، قورسە باوەڕ بەوە بهێندرێت ئیسرائیل لە نزیکترین دەروازەى جەستەى خۆیەوە بەو ئەندازەیە بێئاگابووە لە خۆپڕچەککردن و مەشق و راهێنانەکانى بزووتنەوەى حەماس کە توانایان گەیشتبێتە ئەو ئاستەى لە ماوەى چەند خولەکێکدا پێنج هەزار مووشەک ئاراستەى نێوجەرگەى ئیسرائیل بکەن.&nbsp;&nbsp;نەک دەزگاى هەواڵگریی دەوڵەتێکى وەک ئیسرائیل، ئێستا هاووڵاتییەکى ئاسایى دەتوانێت لە رێگەی کامێرای چاودێرییەوە لەسەر شاشەى مۆبایلەکەى چاودێریی ماڵ، یان دووکانەکەى بکات. چى لۆژیکێک ئەوە دەسەلمێنێت ئیسرائیل کە خاوەنى مانگى دەستکردى تایبەت بەخۆیەتى بۆ چاودێری، خاوەن بەهێزترین دەزگەی هەواڵگیرییە کە رۆڵ و کاریگەرییان لەسەر تەواوى وڵاتانى جیهان هەیە، ئەمریکا و ناوەندە هەواڵگرییەکانى نیوەى وڵاتانى جیهانیش لەگەڵ ئیسرائیل زانیاریی هەواڵگری دەگۆڕنەوە، بێئاگابووە لەوەى بزووتنەوەى حەماس بە هەزاران مووشەک و کاتیۆشاى دوورمەوداى دەستخستووە و خەریکى مەشق و راهێنان و خۆئامادەکردنە بۆ لێدان لە ئیسرائیل.&nbsp;&nbsp;چەند قورسە باوەڕ بەوە بهێندرێت ئیسرائیل هیچ زانیاری و ئاگاییەکى پێشوەختەى نەبووبێت، لەوەش قورستر ئەوەیە بگوترێت ئیسرائیل چاوپۆشیکردووە لەوەى حەماس ئەو دەستپێشخەرییە بکات لە وەشاندنى گورزێکى لەو شێوەیە و ئیسرائیل پێویستى بە رەخساندنى زەمینەى شەڕێک هەبووبێت کە لە داهاتوودا ئەنجامەکانى دەرکەون، رەنگە بۆ هەندێ وڵات ئەوە تا رادەیەک چاوەڕوانکراوبێت وەک ئەوەى تائێستاش کەسانێکى زۆر لە رووداوى 11ـى سێپتێمبەر بە گومانن و پێیان وابوو ئەمریکا کارى بە ئەنجامەکەى هەبوو، بەڵام بۆ گەل و دەسەڵاتێکى دامەزراوەى وەک دەوڵەتى ئیسرائیل ئێجگار قورسە، هیچ سەرکردە و سیاسییەک بتوانێت مساوەمەى لەو جۆرە بە گەلى ئیسرائیلەوە بکات، مەگەر لەپێناو ئامانجێکدا بێت کە بەلاى ئیسرائیلەوە زۆر چارەنووسسازبێت.&nbsp;&nbsp;ئەوەى روویدا ئەگەر داوى ئیسرائیل خۆى بووبێت بۆ حەماس و ئەوانەى خەریکى پڕچەککردنى حەماسن، یان بە حەقیقەت ئیسرائیل بەو ئەندازەیە بێئاگابووبێت لەوەى چى لە دەوروپشتى دەگوزەرێت، ئەنجامەکەى یەک شتە. ئەویش ئەوەیە کاردانەوەى ئیسرائیل تەنیا بەوەوە ناوەستێت پەلامارى بزووتنەوەى حەماس بدات لە کەرتى غەززە، ئەو گەردەلوولە دەبات لە شوێنێکى دیکە دەینیشێنێتەوە.&nbsp;&nbsp;ئەگەر ئیسرائیل چاوپۆشیکردبێت لەوەى ئەو دەستپێشخەرییە بکرێت لەلایەن حەماسەوە بۆ دەستپێکردنى وەک ناوى ناوە گەردەلولى ئەقسا، ئەوە بەدڵنیاییەوە ئیسرائیل ئەمەى تەنیا بۆ ئەوە نییە وەک پەرچەکردار و وەڵامدانەوە پەلامارى حەماس بدات، چونکە بۆ پەلاماردانى حەماس پێویستى بە دروستکردنى سیناریۆ نییە. نە گەلى ئیسرائیل و تەنانەت هێزە نەیار و ئۆپۆزیسیۆنەکانى ئیسرائیلیش ناڕازى نەبوون و نین لەوەى ئیسرائیل چەند گوشارى زیاتر بخاتە سەر فەلەستینییەکان بەگشتى و حەماسیش بەتایبەت. کەواتە ئەگەر سیناریۆ بێت، بۆ ئێرانە، چونکە ئەمڕۆ جگە لە ئێران هیچ دەوڵەتێک پشتگیرى لە بزووتنەوە چەکدارییەکانى فەلەستین ناکات.&nbsp;&nbsp;ئەگەر سیناریۆ نەبێت و بزووتنەوەى حەماس توانا و تاکتیک و سەرچاوەى هێزیان گەیشتبێتە ئەو ئاستەى بتوانن لە رۆژێکدا گورزى لەو جۆرە لە ئیسرائیل بدەن. بە دڵنیاییەوە ئیسرائیل لە سەرچاوەکانى پشتیوانیکردن و پڕچەککردنى حەماس دەدات کە ئەویش ئێرانە، چونکە ئیسرائیل و هەموو دنیا دەزانن سەرچاوەى ئەو مووشەک و چەک و کەرەستە جەنگییانەى حەماس دەتوانێت بەهۆیانەوە رووبەڕووى ئیسرائیل ببێتەوە، لە ئێرانەوەیە. تەنانەت ئەگەر لەنێو کەرتى غەززەش دروستبکرێن و بەرهەم بهێندرێت، پسپۆڕ و شارەزای ئێرانى بەرهەمى دەهێنێت. خەسڵەتى ئیسرائیلیش وەک ئێران وایە، هەمیشە دەیەوێ کێشە و قەیرانەکان لە نێوخۆى خۆى دووربخاتەوە. بۆیە ئەگەرێکى کراوە و چاوەڕوانکراوە کە کاردانەوە و وەڵامى ئیسرائیل تەنیا لە کەرتى غەززە و بە حەماسەوە ناوەستێت، تاران دەبێتە ئامانجى ئیسرائیل.&nbsp;&nbsp;ئەمە جیا لەوەى ئەمریکا و ئیسرائیلیش لەسەر ئەوە هاوڕان کە نابێت رێگەبدرێت ئێران ببێتە خاوەن چەکى ئەتۆمى. ئاژانسى وزەى ئەتۆمى نێودەوڵەتى و زۆر ناوەندى گرنگى زانیارى و هەواڵگریش ئەوە دەسەلمێنن کە ئێران گەیشتووەتە نزیک قۆناخەکانى کۆتایى دەستڕاگەیشتنى بە چەکى ئەتۆمى. بۆیە لەم سۆنگەیەشەوە بە دوور نازانرێت ئەم رووداوانەى ئێستاى ئیسرائیل، دەستپێکێک بن بۆ لێدان لە وێستگە ئەتۆمییەکانى ئێران.&nbsp;&nbsp;نووکتەیەکى باو هەیە دەڵێن کابرایەک دوو کچى هەبوو، یەکێک لە زاواکانى لە گەرمیان بوو ئەوى دیکەیان لە کوێستان. چوو بووە دیدەنى کچەکانى. زاواکەى کوێستانى داد و بێدادى بوو لەوەى ئەگەر باران ببارێت بەهۆى سەرماو سۆڵەوە زیانى زۆر بە بەروبووم و مەڕوماڵاتەکەى دەگات. زاوا گەرمیانییەکەیشى داد و بێدادى بوو لەوەى ئەگەر باران نەبارێت، مەڕوماڵات و بەروبوومى کشتوکاڵى تیادەچێت. کابرا گوتبووى، باران ببارێت یان نەبارێت، یەکێک لە زاواکانم فت. دەبێت چاوەڕوانى ئەوە بین لەم رووداوەى ئیسرائیلیش، تارانم فت.&nbsp;

بابەتەکانی عارف قوربانی

دەرگەى ماڵەکانتان داخەن

چارەسەرێکى ناوەندى بۆ دۆخى چەقبەستووى کەرکووک

کورد وەک کەمینەیەک لە کوردستان

تۆفانەکەی ئەقسا لە تاران خۆشدەکاتەوە